[This article is from Progreso 34, Dec 1910.]
Quale moto me prenas la surskriburo qua trovesas o trovesis en ula germana gimnazio: PRÆSENS IMPERFECTUM PERFECTUM FUTURUM. Nam ultre esar la nomi di quar tempo verbala ol expresas la optimistala signo, sub qua ni venkos [vinkos]: la nuna tempo esas neperfekta, ma perfekteso esas futura. Progreso ja kontenis tanta artikli pri la konjugo, ke multi, vidanta la propozo di A pri ta finalo e di B pri altra, e c., sen granda konkordo inter la propozanti, probable opinioneskis ke esas tote neutila diskutar la konjugo, pro ke on nultempe trovos formi qui plezos omni; forsan li mem pensas ke esus multe plu bona interdiktar nuva [nova] artikli pri ta danjeroza temo. Ma tala interdikto esus tote kontre la spirito di nia entraprezo, fondita sur la principo di libera diskuto; nur on mustas sempre demandar ke on motivizez sa [sua] propozi per altro kam personala gusto o prefero. Me opinionas ke aparo di sempre nuva [nova] propozi ed artikli sur ca domeno debesas unesme a la fakta nefacileso di la temo ipsa, e duesme a la fakto ke ne esas evidenta ke nia nuna sistemo esas tote perfekta - notez ke me ne dicas, ke esas evidenta ke ol esas ne perfekta!
La nefacileso di la temo sualatere debesas a la multeso di kozi expresenda ed a la divereso di moyeni per qui la europana lingui expresas ta kozi; la konkordo pri la verbala sistemo esas multe min granda kam en la cetera domeni. Generale singla propozanto vidas nur un difekto [de-] en la nuna sistemo od un moyeno remediar ol, e se tamaniere ni arivas nur a multa propozi sen rezulto, me de to konkluzas ke bezonas examenar la tota domeno maxim senpartie [-partise], lernante anke maxim multo de la delevopo quan ni vidas en la historio di la naturala lingui. Entote me insistas ke sistema explori esas la sola remedio kontre kaosatra detal-propozi. Me penos skribar sobre ed exhaustar segun kapableso la temo, sen celar la fakta nefacilaji. Me ne deziras agar quale advokato di ula sistemo, nek konservema nek revolucionema, ma donar ciencale e konciencoze a la lektanto la materialo quan il bezonas por ipsa formacar sua opiniono. Pri la tendenci en la developo di la nacionala lingui e pri lia (energetikala) evaluo me povas generale referar a mea libro Progress in Language (London, Sonnenschein).
La tasko naturale falas sub du chapitri: (1) quo esas expresenda per internaciona verbosistemo? e (2) qua moyeni esas la maxim bona por expresar to?
En la europana lingui, aparte en lia antiqua formi, finali por persono e nombro esas texata kun ti por tempi e c. En la maxim progresinta lingui to neplus trovesas tale: la dana neplus distingas persono e nombro en la verbo, la angla nur en la prezento e nur parte, e ne mem en omna verbi (I can, he can, we can, e c.); anke la franca nun en multa kazi havas la sama formo por ante [antee] distingita personi e nombri (j'aime, tu aimes, il aime, ils aiment sonas idente). Ta simpligo esas reale progreso, pro ke tamaniere on expresas nur unfoye to quo ante [antee] expresesis dufoye. Pri linguo artificala omni anke semblas konkordar, ke persono e nombro devas distingesar ne en la verbo, ma en la subyekto [subjekto], ube li havas lia logikala plaso.
Restas do quale [kom] expresenda (1) tempo, (2) modo, (3) aktivo e pasivo. La tri devas povar kombinesar, quankam ne omna kombini esas egale necesa.
Se ni konsideras la nacionala lingui, ni vidas ke ne mem la tri tale-dicita simpla tempo esas absolute necesa; existas lingui sen ula tempo-distingo en la verbi, ed en altri to quo nomesas generale en la gramatiki «tempi» expresas reale altra kozi (komenco, kontinueso, stando, duro, e c., generale «aspekto») plu kam tempo ipsa. Vera futur-formo existas en romanika lingui, ma nek en slava nek en germanika lingui. Germane on preske sempre en konverso uzas la prezento (ich komme morgen); ich werde kommen esas libratra (paperatra) ed expresas min juste futuro kam supozo, quale on vidas per sa [lua] aplikeso a supozi pri la nuna o pasinta tempo: er wird schlafen (probable il dormas); er wird schon gekommen sein (me supozas ke il ja venis). En angla on uzas will e shall, verbi qui origine expresis volo e devo, do nur nerekte povas servar por la futuro, quankam nun la originala signifiko tre palijis [-eskis]; en un kombino on mem uzas la pasinto por expresar balda futuro: it is time you went to bed!
Malgre la diverganta kustumi di la nacionala lingui, omni certe konsentos ke esas necesa en artificala linguo havar la posibleso expresar la tri simpla tempi: prezento, pasinto e futuro. Probable omni anke dicos ke plusquamperfekto (j'avais battu, I had beaten, ich hatte geschlagen) esas tote necesa; probable anke «futuro exakta» sive «futur-perfekto» (j'aurai battu, I shall have beaten, ich werde geschlagen haben). Ta du tempi esas «perfektigata» pasinto e futuro. Perfektigata prezento esas kelke min necesa, pro ke ol esas nefacile distingebla de simpla pasinto; multa lingui ne distingas li nete: L. amavi; F il a battu grandaparte supresis il battit; en Sudgermanio [-ia] on vidas la sama tendenco. Ma se on trovas simpla moyeno por «perfektigar» la pasinto e futuro, e se to povas anke aplikesar a la formo quan on selektas por la prezento, esus kelkete stupida ne anke havar perfektigata prezento, nam la neevitebla difero inter la uzo en diversa landi ne povas nocar la kompreno.
Kad on devas havar simila «futurigo»? On vidas facile ke futurigata prezento esas = simpla futuro, e ke futurigata pasinto e futurigata futuro povas nur en tre rara kazi esar utila (L. scripturus eram, ero). Notez ke futurigata pasinto strikte expresas nur ke en irga pasinta tempo ulo esis futura, ma ne dicas kad ol ja eventis (ante nun) o kad ol eventos (pos nun); ol do nule relatas la nuna momento. Tala futurigata tempi postulesis da nulu, se me ne eroras; ti qui propozis simila tempi sempre kelke modifikis la ideo e volis expresar la ideo trovata en E. be about to, at the point of, F. aller, D. im begriff sein; ex. Küppers (II, 589, sa [lua] expresuro «futurala samtempeso» ne esas bona) batiras (Jönsson: batonsas) = I am about to beat, je vais battre, ich bin im begriff zu schlagen, simile batiris (batonsis) e batiros (batonsos). Tale modifikita la ideo plu meritas expresilo en praktikala linguo; en pasinto ol trovesas ofte ex. en exkuzi: I was at the point of writing when someone came and disturbed me; j'allais vous écrire quand on est venu m'interrompre; ich stand eben im begriff Ihnen zu schreiben, als jemand kam und mich störte. Ma to montras ke la ideo esas ne paralela a vera gramatikala futuro, qua dicas nulo pri tempala disto; la ideo quan on volas expresar esas proximeso; konseque on devas dicar «me esis (esas, esos) proxim skribar». Altravorte la ideo falas exter nia chapitro e ne postulas specala gramatikala formo.
Vera samtempeso simile expresesas plu bone per prepoziciono od adverbo kam per serio de verbala formi.
Me kelkafoye astonesis ke nulu propozis nuva [nova] tempoformo por ulo quo ja duris kelka tempo e ankore duras. To esas nek prezento nek pasinto, o - to esas e prezento e pasinto, e pro to kelka lingui uzas un tempo ed altri altra: E. I have known him for two years (tale anke la skandinava lingui), F. je le connais depuis deux ans, G. ich kenne ihn seit zwei jahren (take anke I.S. e c.). La prepoziciono naturale varias kun la du vidpunti. Simile en la pasinto: I had known him for two years, ich kannte ihn seit zwei jahren, je le connaissais depuis deux ans. Krear specala expresilo por ta ideo ne esas necesa, nam la germana e franca maniero esas sat klara, do: me konocas il de du yari.
Kelkafoye on asertis la utileso di «universala» tempoformo por expresar generala od eterna vereso, ex. la suno lumizas plu kam la luno; la somero esas la maxim varma tempo, e c. To ne nur esas nun, to anke esis ed esos. On uzus la sama formo por kustumala agi, ex. il kushas su omnadie tre frue; la navo departas omna lundio matene [matine], e c.
Sº Peano (v. Discussiones di sa [lua] Academia, okt. 1910, p. 164) objektas [objecionas] ke ni ne havas «prezento» e ne formo sen tempala indiko. «La propoziciono en Ido «du plus du esas quar» signifikas «cadie esas vera ke 2+2=4», ma ne esas posibla expresar la absoluta vereso: 2+2=4». Qua informis Sº Peano ke nia prezento havas ta signifiko «cadie, ma ne omnatempe»? La nomo di la tempo ne povas indikar to, nam la sama nomo uzesas anke pri la korespondanta tempo en la patriala linguo di Sº Peano ed en mea, e la italiana e la dana konkordas pri uzar la prezento anke por eterne vera propozicioni; pro quo la samo ne esus permisata a Ido? Il dicas ke ne esas vera ke latina amat esas prezento, nam ama-t kontenas ama + sufixo di persono, ma nula sufixo di tempo. Sempre ta supersticiono pri etimologio! Lat. animal esas singularo neutra, quankam ol ne kontenas sufixi di sing. e di neutro; e animalia esas pluralo neutra, quankam etimologie ol kontenas sufixo qua origine esas feminina [femina] singularo! Nur komencanta linguisto kredas ke etimologio docas irgo pri la fakta signifiko o funciono di vorti o di finali; quale omna altra historio, ol informas ni pri to quo esis, ma to quo nun esas povas diferar, e maxim ofte diferas, plu o min de la pasinto.
Sº Peano evidente ne deziras havar du tempi en sua linguo, un por nun ed altra por sempre; sa [lua] deziro esas nur segun sa [lua] kustumo amikatre kritiketar Ido. Ma altri propozis tala distingo. Supozez ke ni havus universala o kustumala tempo en -es diferanta de «prezento» en -as. Ka la uzado esus facila o mem posibla? Romeo dicas a Juliet «me amas tu»; el preferus audar «me ames tu»; ma ni savas ke hiere il amis Rosaline e ke morge il mortos. - La lumizas (-es?) bone. - Me konocas (-es?) il. - Il lojas (-es?) en no. 7. - El esas (-es) yuna, richa e bela: ka to duros sat longe por uzar -es? Se ni livas la matematikala domeno, existas multa gradi en «universaleso»: plumbo esas pezoza - kulteli esas akuta - hundi aboyas - matematikisti parolas saje - la Lingva Komitato laboras. Mem la exemplo di Sº Peano «la suno brilas» rigretinde [re-] ne esas «eterne vera» ube me skribas ca linei.
Pose: se ni havas kustumala prezento, pro quo ne anke simila pasinto e futuro: Ca-yare la navo depart(e,a)s omna lundio, ma lasta-yare ol depart(e,i)s omna marsdio [mardio], e probable pos un yaro ol depart (e,o)s du foyi omna semano.
Filozofiale on povas dicar ke la prezento esas quale punto en matematiko sen ula dimensiono; ma en la praktika vivo «nun» signifikas tempo havanta diferanta longeso segun la cirkonstanci, e la sola kozo postulata esas ke la nuna momento inkluzesas. En Ido ni ne bezonas altra prezento en la verbi kam la maxim multa europana lingui; la defino esas negativa: ol uzesas kande on ne volasspecale indikar ago o stando quale [kom] pasinta o futura. Cetere ni havas en la du sufixi -ad e -esk suficanta moyeni por expresar la maxim necesa «aspekti» (1).
La tendenco historiala esas abolisar la antiqua subjuntivo, qua havis plura e ne tro determinita funcioni; la angla e dana preske neplus uzas subjuntivo. En L.I. ni bezonas nur expresili por bone definita modifiki en la verbala ideo. Esperanto saje distingas (1) indikativo, uzenda kande nula altra modo postulesas, (2) kondicionalo, plu bone forsan hipotezalo, pro ke ol ne uzesas en omna kondicion-propozicioni, ma nur por indikar ne-vera supozi, (3) imperativo por voli, deziri, pregi, (4) participo, (5) infinitivo. La du lasta modi havas la sama funcioni kam adjektivi e substantivi. Li esas utila, per permisar breva (mallonga) expreso en multa kazi. Amo diferas de amar ne per la nocionala kontenajo, ma per gramatikala funciono, i. e. la maniero per qua li ligesas kun altra vorti: pos amo la obyekto [objekto] postulas prepoziciono (di, o segun mea propozo an), ma nula pos amar; amo havas adjektivo, ube amar havas adverbo (sincera amo, sincere amar).
Ka la altra modi devas havar diferanta tempi quale indikativo? Imperativo per sua kontenajo esas futura (o prezenta inklinanta a futuro); ne semblas necesa distingar per formo, kad on pregas ulu facar kozo nun o future, pro ke «nun» en ta kazo sempre esas fakte nepreciza expresuro por «maxim balde», do futuro. Imperativo pasinta ne esas necesa se on uzas ta modo nur quale la maxim multa lingui, quale [kom] «vera imperativo», nam E. have done! esas fakte prezento (fut.) = F. finissez! Ma se imperativo uzesas en plu ampla senco, quale ni facas en Ido, lor [lore] perfektigata o pasinta imperativo esas kelkafoye expresenda: E. May he have found it! (deziro pri ulo quo ja eventis, se ol eventis, la parolanto ne ja savante la evento).
Simila konsideri esas justa pri la hipotezala. La maxim konocata lingui uzas hike pasinto (origine, ed ankore en kelka lingui, pasinta subjuntivo): s'il était riche, il payerait; if he were (was) rich, he would pay; wenn er reich wäre, würde er bezahlen. La pasinto quaze expresas la ne-realo quale ne-nuna. To ne povas imitesar en artificala linguo, ube la hipotezala modo koncernanta pasinto ne plusquamperfekto, ma pasinto (o perfektigata prezento). Sº de Janko esas justa ke anke futuro hipotezala esas logikale posibla; la angla if he were to come povas nomesar speco de futuro, se ni komprenas ol kun if he came. Ma en praktiko ta futuro semblas nemulte necesa e certe uzesos tre rare, nam se il venus generale implikas «ma il ne venos» egale kam la strikta prezento «ma il ne venas (nun)».
Infinitivo postulas certe la tri tempi, quankam la futuro ne esas facile expresebla en omna lingui: naturala konsequo de la generale difektoza [de-] maniero expresar futuro - qua koheras kun la plu o min trista fakto ke ni mortonti ne esas profeti. Ma en plura kazi fut. infin. esas utila, ex. semblas pluvor ante vespero; me esperas povor pagar vu ante du monati.
Ta temo ne postulas aparta rimarki [re-] hike, nam logikale olesas tre simpla; ma en la duesma parto ol postulas tante plu multa atenco.
Me fine deziras dicar, ke ca artiklo ja skribesis en klado ante aparo di la artiklo da Sº Couturat (Progr. nov. p. 474). Me joyis ne bezonar chanjar un vorto, e me esperas ke mea pagini ne semblos tote superflua pos la artiklo da nia sekretario.
Otto Jespersen.
(1) La franca imparfait esas parte kustumala, parte samtempala pasinto. La angla havas kustumala pasinto sen korespondanta prezento: I used to know him; he used to live at number 7. En finna on havas linguala distingo inter «eterneso» e «nuneso», tamen ne per la formo di la verbo, ma per la kazo di la adjektivo: isäni on (mea patro esas) kipeä (malada, i. e. permanante) isäni on kipeana (malada, i. e. ca-momente). Un ek multa exempli quante lingui diferas pri lia vidmanieri.
This page hosted by Yellow Internet.
James Chandler 31-Oct-98.