[From the journal Progreso, 1908-9.]
Tre konocata germana ciencisto (la nomo importas nule por la afero) expresis recente segun la Germana Esperantisto opiniono, ke esus esinta [esabus] plu bona se la Delegitaro, vidinta la «komprenebla» opozo di la Esperantisti kontre la reformo, rezignis, e ke a la propago di la linguo Esperanto da ol korektita «mankas omna sociala sajeso, nam ol facos nur konfuzigo e destruktos nur la verko ja atingita dum kelka yardeki».
Certe ni, qui penadas por Ilo [Ido], sentas, ke tala opiniono di oportuneso ne povas esar la nia. Sed [ma] plu grava kam nia sento, esos bone determinata savo, pro quo ni tute [tote] ne povas konsentar ed aprobar la opiniono dil germana ciencisto, e pro quo ni devas trovar ol tute [tote] miskomprena pri la L. I. afero. Ton me volas expozar.
Yunatra forteso, pulsanta vivo, potenta urjo existos nultempe e nulube en ula afero qua devas esar penigive edukachata per la klopodi [esforci] di la yardeki. Ja Volapük e mil altra fakti en la historyo [-io] di L. I. montras klare l'ideo di linguo helpanta vivas sempre latenta en la homaro, esas sempre pronta vekigesar per liberiganta invento. La penigiva laboro dil yardeki quan on facis por Esperanto valoras nulo por la solvo definitiva di la problemo di L. I.; ol esas nur pruvo ke ta sistemo esas neperfekta e tute [tote] ne la solvo di la futuro. La max [maxim] grava kondamno qua povas eventar ad artificala linguo esas l'agnosko di la neceseso facar multa klopodi [esforci] por enduktar ol, nam la vera venkonta [vinkonta] sistemo trovos sa [sua] voyo tra la homaro nur per sa [sua] perfekteso, simpleso, uzebleso, per qua ol konvinkos rapide omni.
Quante kimera esas kredar, ke la penigiva klopodi di yardeki utilesas mem nur minime por la stabileso di artificala linguo, ton on povas brilante konoceskar ek propagala broshuro da konocata volapükisto ek la tempo kande Esperanto komencis severe konkurar [konkurencar] kontre Volapük. Esas tre instruktiva citar vortale la sequanta linei di ta broshuro, quan me posedas en mea biblioteko:
«Nun venas la linguo Esperanto», skribas la volapükisto, «permisez a me citar kelka frazi en ol. (La frazi esas citata). Vu vidas ke ta linguo similesas la hispana e pro to la ciencisti trovas ol plu agrabla [agreabla] kam Volapük, tamen ol es multe plu malfacile [des-] lernebla e tute [tote] ne tante genioze e simple konstruktita kam Volapük. Per modelo di ta omnu povas konstruktar artificala L. I. fondita sur irga nacionala linguo. Ta siori inventisti volas nur raptar poke de la nimbo di Sioro Schleyer por povar admirar su ipsa en la gloryo [-io] di inventisto. Sed [ma] vice nocar Volapük tala experimenti helpas ol nur venkar [vinkar] definitive, nam li pruvas ke esas absolute neposibla facar plu bona sistemo kam Volapük. Kompreneble tala sistemi quale Esperanto ganis nur tre malgranda [mikra] adeptaro, dum ke Volapük facis ja de longe sa [sua] venkala [vinkala] kuro tra la mondo, e kontas sa [sua] adepti per milioni. Existas 30 volapükal jurnali en omna kulturala landi, mem en Japono [Japonia], Chino [Chinia], ed insulo Porto-Riko. La literaturo konsistas ek 300 til 400 verki qui esas registragita en katalogo qua posedas plu kam 70 folyi [-ii]. En Sydney (Australio [-ia]) la direktoro dil teatro, Sioro Nicholson, tradukis la opero «La profeto» da Meyerbeer en Volapük, e ludis ol dekfoye avan komplete vendita salono. Existas 1480 instruktisti, 468 chef-instruktisti, 200 profesori, 52 poeti, 6 muzikal poeti, 313 prezidanti di societi ec. On docas Volapük en universitati ed altra supera skoli: en Wien, München, Paris, Le Havre, Torino, Bologna, ec. La pasinta yaro 300 granda komercal firmi konvencionis enduktar Volapük quale linguo du lia komercal korespondo. Nia devizo: Ad un homaro un linguo, esas certe ja preske realigita».
Tale skribis la volapükisto, kontre Esperanto komencanta sa [sua] gloryoza [-ioza] difuzo. E ni; quon ni povas lernar de to?
Certe: ke la sola kriteryo [-io] pri la vera stando di la L. I. afero esas, ne la grandeso, ne la potenteso, ne la difuzeso quan atingis irga specala sistemo, sed [ma] nur la perfekteso di la max [maxim] progresinta ek oli.
Ni lernas ke la «penigive atingita progresi dil yardeki» valoras absolute nulo.
E nu, kad esus utila indulgar ulo qua valoras nule, kad esus saja aplikar politiko di sociala sajeso e di cedemeso ad ulo qua esas nulo? Nur un respondo: no.
Anke la citita germana ciencisto donos ta respondo, kande il esos korektiginta sa [sua] miskompreno, ke la penigive atingita progresi di Esperanto utilesas ulo por la progreso di la L. I. afero.
Existis ed existas por la Delegitaro nur un voyo, ta quan ol eniris: la voyo ube on trovas la perfekteso. La perfekteso esas nur questiono di cienco. Nur la cienco savas quo esas la perfekteso, kad nia sistemi posedas ol, ed en quanta grado. Nur la cienco savas korektigar la trovita difekti [defekti] nam nur ol savas la metodi analizar la lingui ed anke la problemo di L. I. ipsa; e nur per la ciencal on solvos ol. Sed [ma] la cienco laboras ne per, ne pro extera cirkonstanci; ol laboras nur per e por la vereso. En la cienco existas nula konsideri, nula koncesi, la ciencala vereso marchas nedependanta adavan e nulo haltigos ol.
Kande irgo esas afero di exploro, di vereso, lor existas ulo, quon on nomas la ciencala koncienco: omnu qua savas la vereso dicez ol. La Delegitaro sequis ta ciencal axiomo ed ni devas dankar ol pro to. Ol facis verko di klarigo pri Esperanto e la L. I. afero, ed ol povas esar certa, ke future anke la homaro dankos ol.
La vera sociala sajeso esas lumizar la homaro segun la voco dil ciencala koncienco.
Prof. Do. Rich. Lorenz.
Federala Politekniko en Zürich (Suiso [Suisia])
This page hosted by Yellow Internet.
James Chandler
28-Aug-98.