This article by Otto Jespersen is from Progreso vol. I. Please bear in mind that there have been some changes in Ido since then. The most important differences are max (now maxim), sa (now lua), sed (now ma), mal- (now des-), initial ri- (now re-, except when prefix), and final -yo (now -io).

QUO ESAS NIA FUNDAMENTO?

La lingui naturala o nacionala ne havas fundamento en la sama senco en qua la esperantisti parolas pri lia Fundamento, i. e. la libro tale nomizita da Dro Zamenhof, konsistanta ek mallonga gramatiko, exercaro e vortolibro kun traduki en kelka lingui. La nacionala lingui nek havas nek bezonas tala libra fundamento: lia fundamento esas la fakto, ke kelka milioni de homi parolas «nature», i. e. instinte o (plu korekte) plu o min koncie la sama linguo. Se ni examenas detale lia parolmaniero, ni malkovras ke ca «sama» linguo di ca milioni ne esas tute identa. Ne existas du angli, franci, edc., qui konocas od uzas en omna relati exakte la sama vorti: unu maestresas la teknikala vorti di sa mestiero, ed altru ti di altra faki, edc. Mem exter la teknikala expresuri unu uzas prefere od exkluzive ca sinonimo, ed altru ta. La pronunco di omna soni di la linguo varyas de homo a homo, e mem de momento a momento; e mem se ni abstraktas de ca malgranda varyi konocata da la fonetikisti, ni trovas ke multa vorti havas du o tri diferanta pronunci. En la gramatiko existas simila diferi. Se la individuo A. parolas en kelka punti altre kam B. e C., B. diferas en kelki de C., e C. en ankore altri de D., edc. La «sama» linguo do ne presupozas kompleta identeso, sed nur esencala simileso, suficanta por ke la paroli di unu esas rekonocata e komprenata da la altra sampopulani. Ni havas do speco de uneso kunexistanta kun libereso e kun fakta diferi en multa specala punti. En kazi di dubo on povas serchar en gramatiko o vortolibro, ed on konsideras ca o ta libro quale autoritato; sed por omna experti la autoritato di tala libro dependas nur e sole de la extenseso e akurateso ye qua sa autoro od autori observis la fakta uzado di la nacionani. To esas agnoskata mem en la kazo di la vortolibro di la franca Akademio: ica definas ipsa sa tasko dicante ke ol esas observar la uzado di la Franci ed aparte ta di la max bona autori. To implikas ke la laboro di la Akademio esas eskluzive a posteriori: ol ne propozas novaji o reformi en la linguo.

Me ne volas hike examenar, kad ico esas reale la max sublima rolo imaginebla por Akademio di linguo nacionala, o kad on ne povus trovar principo pri korekteso di linguo, qua superesus la simpla konstato di la fakta uzo. To me duktus tro for la skopo di ca artiklo, qua divenos mem sen to sat longa.

Lernante nuva linguo on esas ofte tentata questionar «pro quo?» «Pro quo ca vorto formacas sa pluralo altramaniere kam ta, qua esas tute simila?» «Pro quo esas hike uzata dativo e ne akuzativo, quale on povus expektar?» edc. Mem la infanti tre ofte pozas simila questioni pri lia patrala linguo (nature sen la teknikala termini). Generale la respondo esas simple: «on parolas sempre tale»; «omna altra formo esas kontre la uzado». Od on donas gramatikala regulo; sed quo esas regulo? Nulo altro kam formulo, qua konstatas la sama uzado por plu o min granda nombro de vorti. La regulo do vere dicas sole ke, e nule pro ke. La kauzin di la fenomeni, quin filologo studyinta la historyo di la linguo povas alegar, multa instruktisti ne konocas, ed omnakaze la infanti ne komprenus. Kande la lernanto renkontris kelkafoye ca respondo pri la uzado, il (lu) tedesas e neplu questionas, sed direktas sa tuta energio a la sola skopo: lernar ca uzado, qua esas o semblas en sa okuli esar la kauzo definitiva di omno en la lernenda linguo. Il komprenas o kredas komprenar la neutileso di questioni pri kauzo, e vidas en la reala od imaginata kaprici di la linguo misteryoza kozi veninta on ne savas de ube e quaze rivelita da super-enti.

Sed la posturo relate linguo arte-facita esas tute altra. Me savas tre bone ke granda nombro de personi lernas tala linguo preske ye la sama ne-questionanta maniero kam se ol esus naturala; la sola kozo qua importas por li esas ke la linguo lernenda donas a li la posibleso komprenar stranjeri e komprenesar da li. Sed por multa altri, ed aparte por la max inteligenta parto di la lernanti, la afero aspektas tute altre. Li savas ke la linguo esas artefacita, li savas versimile ke la autoro od autori vivas ankore, ke il o li publikigis la verko en yaro ne tre distanta de la nuna; konseque la questiono venas nature a la mento, se ne ye omna punti, tamen freque: «pro quo on selektis ta formo o ta vorto o ta regulo prefere kam altra?» «Quala povas esir la motivi por sa selekto?». On admiras la autoro, kande on vidas bela harmonio o genioza expresuro; sed se il establisus sen videbla kauzo ecepti de sa propra reguli o prenus malklara o missonanta vorti, ube klara e harmonioza vorti prizentas su ye la unesma sercho, on sendube mallaudus la linguo e sa autoro. Altravorte, la kritiko, qua en kazo di linguo naturala esas balde mortigita o dormigita od adminime restas repulsita a la interno di la cerebro, esas sempre vivanta ed omnatempe vekanta relate linguo artefacita. Ta konstanta kritiko esas la max granda danjero por omna linguo artefacita... se ol esas malbone facita; sed quante plu ol esas bone facita, tante min ol devas timar kritiko, e tante plu la kritiko devenas por ol defensala armo, qua povas anke uzesar por atakar la rivala lingui.

Se to quon me dicis esas vera, on vidas facile ke la fundamento di linguo artefacita esas la racionoza motivi qua guidis sa autoro. Se il ne havis certa principi, se omno o la max granda parto esas arbitriala, la fundamento esas sablo e la konstrukturo disfalos rapide. Nur la domo ripozanta sur solida fundamento povas evitar ruino.

Nu, ni kredas malkovrir certa principi por la konstrukto di linguo internaciona; la principo pri la max granda facileso por la max multi montras a ni kun granda sekureso la materyalo quan ni devas uzar, i. e. vorti e formi ek la existanta lingui, ed ol montras a ni anke en la granda traiti la maniero ye qua ni devas uzar e fasonizar ca materyalo. En granda nombro de kazi, nia ja imprimita vortolibri kontenas respondo a nia kritikanti, sive en la generala principi explikata en la prefaco, sive en la literi DEFIRS trovata dop singla artikli. En Progreso multa artikleti donas la kauzi di multa decidi, ed esas bona ke tala artikli duros aparar. Sed mem plu utila esus kolektar omno to en sorto de kodexo, en qua omnu povus trovar facile la respondi a la «pro-quo»-questioni qui forsan jenas il (lu).

Tala libro, quan on povus nomizar «Fundamento», se on volas, o «bazo» o «principi», se on preferas evitar la semblo di konkuro kun la Fundamento di Zamenhof, falus segun mea opiniono nature en du parti, sistema parto ed alfabetala parto.

En la unesma on donus en formo di sat mallonga paragrafi la esencala principi, komencante per la max generala e traktante pose la plu specala reguli, qui esas quaze apliki di ta generala principi a questioni di fonetiko, a la selekto di vorti, edc. Un regulo traktus exemple la simpligo di ta grupi de konsonanti qui esas malfacile pronuncebla; altra dicus quale on devas agar en kazo di konflikto inter du vorti egale internaciona, edc.

La duesma parto donus alfabete la vorti di nia linguo kun la motivi por lia adopto. To ne esus simple etimologiala vortolibro, sed kontenus ultre la «naturala» vorti qui servis quale bazo, anke la eskartita vorti di la max importanta lingui, por tamaniere montrar la tuta materyalo konsultata. En la kazo di la max evidenta vorti, la sola kozo necesa esas la literi konocata di la vortolibri: «Naturo DEFIRS» komplete suficas por omnu. En altra kazi, ube la formo o la senco povas prizentar ula dubo, bezonas indikar precize la vorti di omna ca lingui; ed ofte simpla refero per paragraf-numero a la sistema parto suficos por defensar la selekto (komparez la referi a paragrafi en la «Dictionnaire général de la langue française», da HATZFELD, DARMESTETER e THOMAS). Nur en la max duboza kazi esos necesa adjuntar plu detaloza diskuto pri formo o pri senco.

La alfabete aranjata parto devus kontenar ne sole la vorti substancala, sed anke omna elementi formacanta o gramatikala, la -i di la pluralo, la -ar di la infinitivo, la prefixi, edc. Sº Baudouin de Courtenay esis tute justa kande il laudis la ideo di Zamenhof unionar omno en un sola seryo alfabetala; ed aparte en libro justiganta, quale ta quan me propozas, ta aranjo esus utilega e preske necesa por ke on povez facile trovar ta elementi, qui esas ofte kritikata.

Un konsilon me deziras adjuntar pri ta kodexo. Ol ne bezonas rekte polemikar kontre altra sistemi. Ol devus skribesar quale se la linguo esus la unesma artefacita. Omnu qua konocas formo adoptata en altra sistemo, vidas nia motivo por forjetar ol, se il vidas pro quo ni adoptis diferanta vorto; e por ti qui ne konocas tala formo, menciono esas mem plu superflua. Troa polemiko grosigus cetere la volumo, qua ne devus esar tro kara.

La utileso di la skisata verko semblas a me evidenta. Unesme por amiki di nia afero ol esos arsenalo plena ye armi uzenda kontre la atakanti. Duesme por omni qui kredas ke li povas plubonigar la linguo, ol montros la parti reale malforta, ube lia deziro reformar povas forsan trovar fruktifanta tereno. Entute me trovas ke en ta afero on ne povas agar tro honeste e tro ne-kovrate; ni devas ludar «kun la karti sur la tablo», se ni deziras duriva suceso. Oportas do celar nulo mem ek to quo povus alegesar kontre detali di nia linguo.

Fine me skisas kanono pri adopto di nuva vorti, qua povus finar la sistema parto di nia kodexo.

Kande on bezonas nuva vorto por expresar ideo o kozo, on devas unesme examenar kad la ideo ne povas esar expresata per la ja existanta linguala materyalo, sive per kompozanta vorto, od uzante prefixo o sufixo, o fine per simpla seryo di plura vorti.

Duesme, se on ne sucesis trovar sat klara e preciza expresuro en la existanta linguo, on devas facar listo di la vorti korespondanta en la max granda nombro di la importanta lingui naturala, e komparar li, konsiderante ne sole la nombro di la lingui, sed anke la nombro di la homi konocanta li. On devas anke examenar, kad ne existas en la diversa lingui derivaji de radiki qui ne trovesas ibe quale vorti nedependanta, nam derivaji igas ofte radiko konocata da plu granda nombro de nacioni.

Triesme, kande tamaniere on establisas listo di konocateso di la vorti posibla, on devas examenar singla vorti en la ordino tale determinata, questionante su kad sa adopto ne implikos konflikto kun altra vorti; por to on devas anke trakurar la tuta listo di prefixi e sufixi e provar kad la vorto kun tala adjunto devenus samforma kun existanta vorto e kad ula jeno konsequus eventuala sameso.

Nur se nula danjero montresas per tala exameno, on povas sekure aceptar vorto en la internaciona linguo.

Otto Jespersen.


Back to Ido main page

This page hosted by Yellow Internet.
James Chandler 15-Jun-98.