Altra vidpunto pri la homala situaciono komencas de la fakto ke la homa infanto mustas subisar plu longa periodo di senpoveso e tota dependo ye sua genitori kam l'infanto di irg altra speco. La bersilo es plu strikta restrikto kam la sako di kanguruo; on povas spekular ke ca frua experienco di dependo lasas sua dumviva marko, ed adminime parte responsas pri la volunto di homo submisar su ad autoritato uzata da individui o grupi, e lua sugestebleso per doktrini ed etikal obligi. Cerebro-manipulo komencas en la bersilo.
L'unesma sugesto quan la hipnotisto impozas a sua subjekto es ke lu devas apertar su a la sugesti di la hipnotisto. La subjekto es persuadata divenar impresebla per persuado. La senpova infanto subisas simila procedo. Lu es transformata a volanta recevanto di preparita kredi. Por la vasta majoritato di la homaro tra historio, la sistemo di kredi quin li aceptis, por qui li voluntis vivar e mortar, ne esis facita o selektita da li; ol esis impozat a li da la hazardi di nasko. Pro patria mori dulce et decorum est, en irgaqua patria la cikonio lasas on falar. Kritikal raciono pleis nur sekundara parto en la procedo di adoptar fido, etiko-kodexo, Weltanschauung; di divenar fervoroza Kristan kruco-militero, fervoroza Islamano partoprenanta Santa Milito, Roundhead o Cavalier. La kontinua dizastri dum la historio di la homaro es precipue pro lua ecesala kapaceso e volo ligar su kun tribuo, naciono, eklezio o kauzo, e propagar olua kredo nekritikeme ed entuziasmoze, mem se olua principi es kontre raciono, sen su-interesto e detrimental ye la klami di su-prezervo.
Ni es do duktat a la nepopulara konkluzo ke la problemo pri nia speco es ne eceso di atakemeso, ma ecesala kapaceso ye fanatikal devoteso. Mem rapida regardo a historio devas konvinkar on ke individua krimini facita pro egoista motivi pleas nesignfikanta parto en la homala tragedio, kompare kun la nombri masakrita pro altruista fideleso ad onua tribuo, naciono, dinastio, eklezio, o politikal ideologio, ad majorem gloriam dei. L'emfazo es ye altruista. Ecepte mikra nombro di profitema o sadista karaktero, on ne militas por personal gano, ma pro fideleso e devoteso a rejo, lando o kauzo. Homocido facita pro personal motivi es statistikal rarajo en omna kulturi, inkluzante la nia. Homocido pro altruista motivi, riskante sua propra vivo, es la dominacanta fenomeno en historio.
Hike me mustas insertar du kurta polemikal remarki:
Unesme, kande Freud proklamis ex cathedra ke militi esis produktata
da represita atakema instinti serchant expreso, on tendencis kredar il
nam ol igis on sentar kulpoza, quankam il montris nula historial o
psikologial evidenteso por sua klamo. Irgu qua servis en armeo povas
atestar ke atakema senti vers l'enemiko apene pleas parto en la
trista rutini di milito. Soldati ne odias. Li es timanta, tedata,
sexu-hungranta, hem-deziranta; li luktas rezigne, nam li havas nul
altra selekto, o entuziasmoze por rejo e lando, la vera religio, la
yusta kauzo - motivizita ne da odio ma da fideleso. Dicante ol
plusafoye, la homala tragedio es ne eceso di atakemeso, ma eceso di
devoteso.
La duesma polemikal remarko koncernas altra teorio qua recente divenis populara che antropologiisti, propozante ke l'origino di milito jacas en l'instintal volo di ula animal-speci defensar ye irga kusto sua propra regiono di tereno o aquo - la tale-nomizita 'teritorial obligo'. Ol semblas a me ne plu konvinkiva kam la hipotezo di Freud. Homala militi, kun rar ecepti, ne esis luktata por individua proprieto di spaco-peci. La homo qua militas fakte livas la hemo quan il devas defensar, e pafas fore de ol; e to quo koaktas lu es ne la biologial volo defensar sua personal areo di farmlando o prati, ma lua devoteso a simboli derivita de tribuala folkloro, deala komandi e politikal slogani. On ne militas por teritorio, ma por vorti.
Tale ni arivas ye la next artiklo en nia inventario di la posibla kauzi di la homala situaciono. La maxim mortigiva armo di la homaro es linguo. Lu es tam afektebla per hipnotiganta slogani kam per infektiva morbi. E kande esas epidemio, la grupo-mento dominacas. Ol obedias sua propra reguli, qui diferas kam la konduto-reguli di individui. Kande persono ligas su kun grupo, lua racion-fakultati diminutas e lua pasioni augmentas pro sorto di emociva resono o pozitiva retrofluo. L'individuo ne es ocidero, ma la grupo es, e per ligar su kun ol l'individuo es transformat ad ocidero. Ico es l'infernala dialektiko reflektit en la homala historio di militi, persekuto e gentocido. E la precipua katalizivo di ta transformo es la hipnotiganta povo di la vorto. La vorti di Adolf Hitler esis la maxim povoza agenti di destrukto luatempe. Longe ante l'invento dil imprim-mashino, la vorti di la selektita Profeto di Allah iniciis emociva katen-reakto qua sukusis la mondo de Central Azia til l'Atlantika marbordo. Sen vorti esus nula poezio - e nula milito. Linguo es la precipua faktoro en nia supereso ye frat-animalo, e, konsiderante olua exploziva emociva povi, konstanta minaco a transvivo.
Ica semble paradoxal punto es ilustrita da recenta kampani-observi di Japoniana simi-socii qui revelis ke diferanta tribui di speco povas developar astonante diferanta kustumi - on preske povus dicar, diferanta kulturi. Ula tribui komencis lavar terpomi en la rivero ante manjar oli, altri ne. Kelkafoye migranta grupi di terpomo-laveri renkontras ne-laveri, e la du grupi spektas la stranja konduto di l'un l'altra semble perplexe. Ma nequale la habitanti di Lilliput, qui luktis santa militi pri la questiono ye qua extremajo ruptar ovo, la terpomo-lavanta simii ne militas kontre la ne-laveri, nam la kompatinda kreuri havas nula linguo per quo li povus deklarar lavo deala komando e manjo di nelavita terpomi morto-punisenda herezio.
Evidente la maxim rapida maniero abolisar milito esus abolisar linguo, e Jesu semble savis ico kande il dicis: 'Vua komuniko esez Yes, yes, No, no, nam irgo ultre to venas de la diablo.' Ed ulsence la homaro ya renuncis linguo longe antee, se per linguo ni intencas komuniko-metodo por la tota speco. La Babel-Turmo es duriva simbolo. Altra speci ya posedas unika komuniko-metodo - per signi, soni o per sekrecar odori - komprenata da omna membri di ta speco. Kande St Bernard renkontras pudelo li interkomprenas sen bezonar interpretisto, malgre lia diferant aspekti. Homo sapiens, altralatere, es dividita en 3000 linguo-grupi. Singla linguo - e singla dialekto di ol - agas kom koheriva forteso interne di la grupo e dividiva forteso inter grupi. Ol es un ek la motivi pro quo la disruptiva fortesi es tante plu forta kam la koheriva fortesi dum nia historio. Homi montras multe plu granda diverseso pri fizikal aspekto e konduto kam irg altra speco (ecepte la produkturi di artifical genito); e la donajo di linguo, vice konstruktar ponti inter ica diferi, erektas plusa barili ed augmentas la kontrasto. Ni havas komuniko-sateliti qui povas transmisar mesajo ad omna habitanti di la planeto, ma nula lingua franca quo igus ol universale komprenebla. Semblas stranja ke, ecepte kelka brav Esperantisti, nek UNESCO nek irg internaciona organizuro ja deskovris ke la maxim simpla maniero propagar kompreno esus propagar linguo komprenebla da omni.
En sua 'Unpopular Essays', Bertrand Russell naracas anekdoto:
"F. W. H. Myers, quan spiritalismo konvertis a kredo a futura vivo, questionis muliero qua recente perdis sua filiino pri quon el supozis pri la fato di elua anmo. La matro respondis: 'Or, me supozas ke el juas eterna feliceso, ma me volas ke vu ne parolez pri tante neplezanta temi..."
La last artiklo en mea listo di faktori qui povus explikar la patologio di nia speco es la deskovro di morto, o prefere lua deskovro dal intelekto e lua refuzo da instinto ed emoco. Ol es plusa manifesto di la fendita mento di la homaro, perpetuiganta la dividita domo di fido e raciono. Fido es la plu olda e povoza partenero, e kande konflikto eventas, la rezonanta duimo di la mento mustas provizar elaborita racionaligi por alejar la teroro di lo vakua che la seniora partenero. Ma ne nur la naiva koncepto di 'eterna feliceso' (o eterna tormento por le mala) ma anke la plu komplexa parapsikologial teorii pri transvivo produktas problemi qui es semble preter la rezonanta fakultati di nia speco. Esas forsan milioni di altra kulturi sur planeti qui es milioni di yari plu olda kam la nia, che qui morto ne plus es problemo; ma la fakto restas ke, segun komputor-jargono, ni ne es 'programizita' por la tasko. Afrontante tasko por qua ol ne es programizita, komputoro o silencas, o misfuncionas. La lasta semble eventis, kun ditresiganta repetiveso, en la maxim diversa kulturi. Afrontante la netraktebla paradoxo di koncio emersanta de la prenaskal vakuo e dronant en la posmortal tenebro, lia menti misfuncionis e plenigis l'aero per la fantomi di le departinta, dei, anjeli e diabli, til ke l'atmosfero dikeskis pro nevidebla prezentesi qui es kapricoz e nepredicebla, ma grandaparte maligna e venjema. On mustis adorar, flatar e pacigar li per elaborite kruela ritui, inkluzante hom-sakrifiko, Santa Militi e la brulo di herezianti.
Dum preske duamil yari, milioni di altre inteligenta homi esis konvinkata ke la majoritato di la homaro qui ne kredis same kam li o ne praktikis lia ritui esis konsumata da flami dum eterneso komandite da amanta deo. Simila inkubatra fantazii okuris anke che altra kulturi, atestante l'omnalokeso di la paranoiika latero en la speco.
Esas, itere, altra latero di la situaciono. La refuzo kredar a la finaleso di morto igis la piramidi emersar de la sablo; ol provizis etikal valoraro, e la precipua inspiro di artala kreo. Se la vorto 'morto' esus absenta de nia vortaro, la granda verki di literaturo restabus neskribita. La kreiveso e patalogio di la homaro es du aversi di la sama medalio, facita en la sam evolucional monetiferio.
Rezume, la dizastroza historio di nia speco indikas la vaneso di omna probi a diagnozo qui ne egardas la posibleso ke homo sapiens es viktimo di un ek la sennombra erori di evoluciono. L'exemplo dil atropodi e marsupiali, inter altri, montras ke tal erori ya eventas e povas advserse afektar l'evoluciono di la cerebro.
Me listizis kelka evidenta simptomi di la mental maladeso qua semblas esar endemia en nia speco: (a) l'omnaloka ritui di hom-sakrifiko dum la prehistorial sunlevo; (b) la persistanta praktiko di samspecana milito quo, quankam plu frue ol povis nur limitizite domajar, nun minacas la tota planeto; (c) la paranoiika fendo inter racionoza penso e senraciona, afekt-fondita kredi; (d) la kontrasto inter l'injenio di la homaro pri konquestar Naturo e lua deskompetenteso pri direktar sua propra aferi - simbolizita da la nova frontiero sur la luno e la mineyi alonge la frontieri di Europa.
Importas emfazar itere ke ca patologial fenomeni es specale ed unike homala, e ne trovata en irg altra speco. Do semblas nur logikal ke nia sercho ad expliki devas anke egardar precipue ta qualesi di homo sapiens qui es exkluzive homala e ne komuna kun la cetera animalaro. Ma malgre la semblant evidenteso di ca konkluzo, ol es kontre la dominacanta reduktista modo. 'Reduktismo' es la filozofial kredo ke omna homal aktivesi povas esar reduktat a - to es, explikata per - la kondutal respondi di plu basa animali - la hundi di Pavlov, la rati e kolombi di Skinner, la Greylag-gansi di Lorenz, la senhara simii di Morris; e ke ca respondi suafoye povas esar reduktat a la fizikala legi qui guvernas senviva materio. Sendubite Pavlov e Lorenz provizis ni per nova percepti pri homala naturo - ma nur pri ta kelke rudimenta, nespecala traiti di homala naturo quin ni havas komune kun hundi, rati o gansi, dum ke la specale ed exkluzive homala traiti qui definas l'unikeso di nia speco es exkluzita del imajo. E nam ica unika karakterizivi es manifestata ed en la kreiveso e la patologio di la homaro, ciencisti di reduktista inklino ne povas qualifikar kom kompetenta diagnozisti plu kam li povas qualifikar kom arto-kritikisti. Pro to la ciencal establisuro tante mizeroze faliis definar la homala situaciono. Se lu es vere automato, ne penvaloras pozar stetoskopo a lua pektoro.
Itere: se la simptomi di nia patologio es specala, to es, exkluzive homala, lia expliki mustas esar serchata ye la sam exkluziva nivelo. Ica konkluzo ne es inspirita da hubris, ma dal evidenteso provizita da la historial registro. La diagnozal vidpunti quin me kurte deskriptis esis: (a) l'exploziva kresko di la homala neokortico e lua nesuficanta direkto dil anciena cerebro; (b) la longa senpoveso dil infanto e lua konsequanta nekritikema submisemeso ad autoritato; (c) la duala malediko di linguo kom turbo-ecitivo e konstrukero di etnala barili; (d) laste, la deskovro di, e la mento-fendanta timo di morto. Me diskutos singla ca faktori plu detaloze plu tarde.
Neutrigar ica patogena tendenci ne semblas neposibla tasko. Medicino trovis kuraci por certena speci di skizofrenial e mani-depresala psikosi; esas ne plus utopiana kredar ke ol trovos kombinuro di enzimi qui provizas la neokortico per veto kontre la folaji dil anciena cerebro, korektigas l'evident eroro di evoluciono, rikoncilias emoco kun raciono, e katalizas la progreso de maniiko a homo. Altra avenui vartas exploro e povos duktar a salveso ante esos tro tarda, kondicione ke esas urjo, derivita de la mesajo di la nova kalendario - e korekta diagnozo di la stando di la homaro, fondita sur nova vidpunto pri la vivo-cienci.
La sequanta chapitri koncernas kelka lateri di ca nova vidpunto qui dum recenta yari emerseskis de la sterila dezerti di reduktista filozofio. Tale ni nun livos la patologio di la homaro, e turnos de desordino a fresha regardo a biologial ordino e mental kreiveso. Kelka questioni pozita sur l'antea pagini esos riexamenata - e fine, me esperas, falos aden koheranta shablono.
[Prologo di 'Janus - A summing up', 1978; tradukita da James Chandler]
James Chandler 14-Jul-03