Marrakech

da Arthur Koestler

Transformante klisho aden paradoxo, en Marrakech l’Arabiana Nokti transvivas ye 8 longitudo-gradi weste de Greenwich. Nam on kustumale asocias Islamo kun l’Esto, semblas kelke bizara ke minareti vinkas kirko-kloshturmi. Mem plu stranje, la fondinti di ca Afrikana urbo esis, e la majoritato del habitanti ankore es, blanka raso – le enigmala Berber.

Marrakech es Berber-urbo: lua karaktero ed atmosfero ankore revelas lua origino kom nomad-kampeyo, merkato-centro, permananta ferio e super-prostitucerio por la viri del Atlaso e la Sahara. Le Berber es homi dil monti e dezerto, konvertita ad Islamo dum l’okesma yarcento. Quale la Kelta habitanti di Britania sucesis prezervar sua etnala identeso en la regioni montoza e desfacile acesebla, dum ke en la fertila planaji ol dilutesis da sucedant invaderi, tale le Berber prezervis sua tribuala strukturo e vivmanieri en sua propra inkluzaji di sablo e nivo. Ma Marrakech, nequale altra Marokan urbi, nultempe cedis al enmigranti – sive Arabi, Nigri, sive Franci. Malgre situita en la milda planaji, ol apartenas l’Atlaso, di quo la blanka fantom-somiti es omneprezenta super lua reda muri e palm-boski; ol apartenas la Sahara, di quo l’emisiti – kameli, Blua Homi, Tuareg ed altra polvo-kovrita nomadi – es tam videbla e komfortoza en le souk kam farmisti en sua sundi-vestaro ye merkato-dio en Tewkesbury. Kurte, ol es plu oazo kam urbo; dil dezerto, ma ne en ol.

Quale la Baski ed ul altra Kelt-Iberiana populi, le Berber es enigmo che antropologiisti. Li nomizis su la Filiuli di Ombro e la Filiini dil Nokto. Segun un teorio, li migris dum prehistoria epoko de Hispania ad Afrika. On dicas ke lia linguo es parento dil Walsana, e ke lia sango-grupi similesas ti dil Baski. Ma li povas anke decendar del Feniciani; o la Kanaanani ekpulsita de Palestino dal trumpeti di Joshua; o de un ek la Perdita Tribui. Forsan. To quo semblas certa es ke lia origino ne es Afrikana, ke lia aspekto es ofte plu nordala kam ta di ula latini, e ke li es remarkinde bela. Konsiderinda proporciono decendas de mixita Nigro-Berber-ancestri kun plu obskura pelo e lokloza hari, ma li havas nek plata nazi nek karnoza labii; la geno dil falkonatra vizajformo semble dominacas. La maxim famoz ed influiva Berber esis, ironioze, Santo Augustinus, propaganto dil papeso.

On ofte erore kredas ke li es Arabi pro ke lia linguo skribesas per l’Araba alfabeto. Dum antiqua epoko, li havis propra alfabeto, ma ulmaniere perdis ol – ecepte le Tuareg, qui ankore talias la sam anguloza karakteri sur la Sahara-roki qui trovesas en arkeologial situi an la Nord-Afrikana marbordo, evante 2.000 yari. Komplikante aferi por la voyajero, esas granda Judala komunesi qui parolas Berber, e Nigro-komunesi – grandaparte olima sklavi – qui agas same; dum ke le edukita Berber preferas l’Araba, l’oficala linguo.

La reda muri di Marrakech unesme aparis inter la palm-boski en 1062 cirkum fortifikita nomad-kampeyo, erektita da Yussef ben Tachfin. Ilua tribuo di velizita kamel-kavalkeri e kavalieri del Suda Sahara nomizis su Al Marabitoun, ‘la frontier-soldati dil Fido’ (de quo Marabout, santa homo), ma Hispana historiisti melodioze koruptis ico aden Almoravides. Yussef ben Tachfin esis soldato-santo qua vivis til l’evo di nonadek-e-sis yari e dominacis tota Maroko. Il entraprezis plura expedicioni aden Hispania, vinkis l’armeo di Alfonso VI proxim Badajoz, pose destronizis la diversa sterila Araba princi, konquestis Granada e mastresis tota Islamana Hispania. Dum la dinastio dil Almoravides, quon il fondis, la Berber-imperio atingis sua unesma kolmo; dum la vivtempo di un generaciono, la fango-muri dil olima nomad-kampeyo kreskis aden la rempari dil imperiala chefurbo. Yussef ipsa asumis la titulo ‘Emir dil Islamani’ – quo proximeskis la titulo dil Kalifo ‘Emir dil Fidanti’. Tale Marrakech divenis la Baghdad dil Westo, rivalesante l’urbo da Harun al-Rashid pri splendideso e korupteso. Ma kontre ke la glorio di Baghdad efacesis da Mongoli, Turkomani e progresiva urbo-projetisti, sub la reda muri di Marrakech on povas ankore revar aden la pasinto kun taso de minto-teo ed odoreto di Kif.

Se la frequa mencioni di reda semblas repetiva, esas neevitebla. Esas l’unesma frapant impreso dum ke l’aviono proximeskas l’urbo, ed ol duras pos onua departo, kom nostalgiala deziro retroirar. L’urbo jacas en fertila planajo Blad el-Hamra, ‘La Reda’, kovrita per palm-boski, oliv-boski, citrus-boski e fruktieri omnaspeca til la komenco dil Atlaso, nur dekekin milii fore. La planajo kovresas per reto di irigo-kaneli bordizita per kaktus-hegi o eukalipto – sorto di liquida dentelajo. Meze di ca Afrikana Edeno l’enorma rempari acensas abrupte aden la cielo, inkluzante l’urbo per zigzag-lineo quale anguloza desegnachuro di dekmilia periferio, ruptita da dek splendide skultita arko-pordegi. La muri es konstruktita ek tabiye, la reda tero dil planajo, olim bakita dal suno, pose en forni, e nun mixita kun petro e tampita aden betona bloki. Parti di ol krulis, altri reparesis o rikonstruktesis oftege, ma ne importas, nam la materio uzata es ankore sama, la konturi dil majestoza desegnachuro es ankore ti quin la tribuani di ben Tachfin desegnis cirkum sua kampeyo, e la koloro restas sama – ecepte ke ol es nultempe la sam koloro. Ol chanjas singlahore, de rozea ad oranjea a karmino a terakoto, segun la ciel-stando e di-kloko. La tota impreso es ne di permano en frostita tempo, ma di sentempeso e milda dekado. La muri krulas quale arbori perdante sua folii.

La moderna quarteri, konstruktita exter la muri lor la Franca protektorato, astonante fitas kun la karaktero di lo cetera. Kande on atestis la rapto di anciena urbi cirkum la globo, ico semblas quaze miraklo. La Franca projetisti semble charmesis dal urbo; li uzis la sama reda konstrukto-materii, rektangulala desegni, pura kubi, Maurana* arki, dina kolini e capriccio turmeti por sua publika edifici kam on trovas en anciena moskeo en la medina, o kasbah sur l’inklinesi dil Atlaso; mem le villa en la preurbi es dil sama harmonioza desegno. Esas spacoza rekta alei palm-bordizita – la longeso dil Avenuo Mohammed V, la Champs-Elysées di Marrakech, es plu kam du milii; li intersekas ye rondvoyi ornita per fonteni e ne ja spoliita da trafiko. Quante longe ca felica stando duros es altra questiono; ja un o du ek la nova konstrukteyi produktas ganso-pelo mem sub l’Afrikana suno. Ma intertempe la triuno di kolori – blua (cielo), verda (palmi), reda (muri) – ankore dominacas la ceno. Pro l’aero on sentas quale on sidas sub har-sikigilo, ma ol portas insinuo dil Atlaso-nivo ed arozo di polvo quo odoras di khamoun, la favorata spico di le Berber.

Esas poka arkitekturala monumenti. La sucedanta dinastii qui regnis l’urbo esis tam jeneroza pri konstruktar kam li esis kompleta pri demolisar lo konstruktita da sua preirinti. L’Eiffel-turmo di Marrakech es la minareto dil Koutoubia, di alteso 73 metri kun tri enorma latuna buli ye lua somito, segun legendo olim facita ek solid oro. Ma malgre lua famo, lua impreso es kolda. Ol konstruktesis – da Kristana sklavi – dum la regno di Almohades, qua remplasis le Almoravides, sur la ruinaji dil enorma kastelo quon le Almoravides erektis e le Almohades destruktis.

La regnanti esis ed esteti* e vandali, sovaja e rafinita. La maxim chagrenanta exemplo di grandiozeso e dekado es la Palais el-Bedi. Ol konstruktesis da Ahmed el-Mansour ‘La Orea’, e destruktesis pos yarcento da Moulay Ibrahim, la ‘Sun-Rejo’ di Maroko. Ahmed, samepokano di Rejino Elizabeth, konquestis Sudan e retroportis enorma quantesi di oro e sklavi; amba utiligesis por konstruktar el-Bedi, ‘La Marvelo’. Nur la muri restas por atestar la vasta dimensioni dil palaco; li formacas sorto di rozea labirinto cirkum interna patio, tam granda kam paradeyo, ube olim centi de kavalieri expozis sua fantazii. La Marvelo desaparis, ma fraciono de ol prezervesas; la pavilioni, o mauzolei, kontenante la rejala tombi dil Saadi-dinastio. Le Saadi esis l’unika Araba dinastio qua regnis Maroko (dum la dekesisesma yarcento), klamante decendo del bo-filiulo dil Profeto; mem Moulay, la ‘Sun-Rejo’, dum jaluza furio ne audacis destruktar lia tombi. Il nur mur-cirkondis oli, blokusante omna aceso, e tale li restis dum plu kam du yarcenti, til 1917, kande la Franci sekis streta pasajo aden la muro, sorto di celita dopa pordo al santo di santi.

Nekredanti ne darfas enirar la pavilioni, ma povas admirar tra l’apertita arki. Li es juveli di Islamana arkitekturo. En singla paviliono l’alta vultizita plafono apogesas da marmora koloni, dum ke la muri e la plafono ipsa es dazlanta, cintilifant expansaji di fayenco, mozaiko, grabita cedro, grabita petro, ora inkrusturo, filigrano, omno reto-desegni ed arabeski. Ol pensigas on pri mikroskopo-fotografuri di komplexa kristali, ube geometrio divenas poezio, simetrio divenas muziko. Esas perversa penso ke ca ed altra marveli di Islamana orn-arkitekturo, de India a Hispania, inspiresas da censuro di unika rigoro: “tu ne darfas facar irga grabita imajo nek irga similajo di irgo …” Kristaneso interpretis la Duesma Komando metaforiale, ortodoxa Islamo literale. Ne permisita reprezentar vivo, la kreiva urjo explozis en orgio di arabeski e kaskadi di koloro.

La tombi ipsa, centre di ca kaleidoskopatra abundo, es austera plaki de Carrara-marmoro sekita ye justa grandeso – kurta por la rejala pueri, longa por la genitori. La marmoro, segun la guidero, pagesis kilogramope per sukro o spici. La grabita enskriburi sur la tombi es citaji ek la Korano, e kontenas nula refero al morto-maniero dil kontenati, quo preske sen-ecepte esis violentoza e desplezanta; Abdullah la Orea venenizita da filiulo sua, Abd-el-Malek kultel-atakesis tilmorte da sua garderi, El Abbas ocidita da sua onkli, Abdul Abbas e lua filii ocidita dal guvernero.

Ma lo mem plumaleskis – forme di Moulay Ibrahim, quan historiisti prizas nomizar l’Afrikana ‘Sun-Rejo’, ma quan lua samepokani nomizis La Sangema. Ica remarkinda karaktero havis 2.000 spozini en sua haremo, qui genitis 800 filiuli e, supozeble, tam multa filiini. (La nombri raportesis da Britana Ambasaderio duktita da Komodoro Stewart en 1721.) Il anke posedis menajerio di leoni, tigri e leopardi, nutrita grandaparte per sklavi. Il traktis afable animali; lua kameli shampunesas trifoye singlasemane e lua hundi nutresis per delikata karno-strii tranchita del kuli di lua mulieri. Il agis plu male kam to; ma ni devas memorar ke il esis nur mutonyuneto kompare kun la Führer. La barbaraji dil Mauri* repulsas ni pro ke li semblas arbitriala e senshama, kontre ke nia propra obedias senpeka logiko.

Famoza akrobatatra prodajo da Moulay esis acensar kavalo e per stroko di sua glavo de-sekar la kapo dil servanto qua tenis l’estribo, omno per un gracila movo. Pro simila estetikala motivo, il demolisis la rejala palaco en Marrakech e konstruktis sua propra Versailles en Meknés, quo divenis la nova chefurbo. De ta dato Marrakech dekadis. Oficale ol restis un ek la quar imperial urbi di Maroko, ma la povo-sideyo alternis inter Meknés, Fez e Rabat, e la sucedinti di Moulay Ibrahim (l’Alouite-dinastio, ankore regnanta) sejornis nur rare en Marrakech. Lia lokala palaco, la Bahia, konstruktita fine dil dekenonesma yarcento, es nevidindajo kun mobli inspirita da Frua Woolworth.

La povo e la glorio departis, ma lokala kulturo e tradiciono prezervesis, e vivo por la humila homi di le souk es laxa e sentempa. Marrakech es ankore la ludeyo dil Atlaso e la Sahara. La central aktraktivo es enorma, polvoza, polpatra placo, tam granda kam plura futbal-agri, la famoza Djemaa el-Fna. La nomo signifikas Parado dil Mortinti, pro ke dum olima epoki rebeli e kriminozi senkapigesis, e lia piklo-kapi expozesis sur stangi cirkum la placo.

La Djemaa el-Fna es la chefa turist-atraktivo en West-Afrika, ma la granda majoritato de turisti es ankore, quale dum l’epoko dil unesma nomad-kampeyo, tribuani, pastori, rurani e mestieristi del interna dezerto e monti. Li venas sur asni, bicikli ed arkaika autobusi, volvita en burnous o djelaba, por vendar sua vari – irgo de datelo a kameli e tapisi – e por juar la vidindaji dil permananta ferio dil Djemaa. Ma li agos lo quiete e revatre; li formacas cirkli cirkum rakontero, serpento-chamero, letro-skribero, horoskopero, mimero o muzikero, lore driftas al nexta atraktivo. Sempre cirkum pleanto esas interna rondo, maxim multe di pueri ed oldi, blotusante sur la tero, e plu volatila extera perimetro, egale silencanta, nultempe pulsanta nek inklinanta. Sur la tekto-teraso di un ek la kafeerii super la Djemaa on povas formiko-ludar: selektar un brun-kapotizita figuro inter la cetera brun-kapotizita figuri e probar sequar lua lenta, semble senskopa zigzag-voyo inter la echopi e cirklatra turbo-formaci. Ma sequar onua formiko ne es facila; la maxim sucesoza rekordo esis (singla movo durante cirkume kin minuti): negocias kun konfitajo-vendisto, kompras un – spektas simio plear – askoltas Koran-predikero – kompras kokoso, quo desaparas aden burnous – askoltas rakontero – negocias kun Berber-herbalisto, ma ne kompras – spektas nigra danseri – desaparas; dokumentalo finas.

La Djemaa havas la magio di rotacanta ceneyo. Matine ol es extera merkato. Dimeze, sur ol esas manjajo-vendeyi qui vendas delicoza ligno-karbon-kebab, bele aranjita boli de couscous, plata nelevita pani, frukti, dolcaji. Posdimeze, la ferio. Pos noktesko, manjajo-vendeyi itere, lumizata per kandeli o kerosen-lampi, en blanko nubo de koqueyo-fumi. Nokte, dezert-oazo, kun asemblinta figuri omnaloke, dormant en la polvo.

Se la Djemaa es polpatra, lua tentakuli es le souk. Milii de li. Labirintatra, klaustrofobiala milii de odori, kolori, bruisacho, shovanta asni, bicikli, Vespa, veturi. Me habitis dum preske quar yari en la Proxima Oriento, ma me nultempe komprenis quale le souk sustenas su. Rango de dekedu nuco-vendeyi, monti de milioni de nuci, omna dil sama speci, omna interkambiebla. Deki de mili de babuchi, ledra rimeni, Atlas-tapiseti, milii de tintita stofi, tuni de joss-bastoneti e spici. Qua kompros omna co? Esas perpetua movado e babilado, ma on rare vidas reala komerco, pekunio-transdono. La souk es ne okupeso ma vivmaniero. La mulieri vere laboras, en l’agri ed en l’urbi. Olim la viri okupesis pri luktar tribuala militi, nun ili fumas, babilachas e drinkas minto-teo. Kad on aprobez o desaprobez? Lasez to al kondutala ciencisti.

Ma pri onua atitudo al Berber-mulieri, povas esar nula dubito. Unesmafoye ni vehis aden l’Atlaso ni kredis ke esis karnival-dio. Quale altre on povas explikar puerino laborant en l’agri portante robo de ora lamé? Ma li omna vestizesas omnadie per la maxim fantastika kolori, baroka ma bele kunpozita, ed ornita per arjenta koliari e bagateli, sive marchant a sua vilajo kun kruchi surkape o branch-faski surdorse, sive hakanta per sua haui en bosko o sur la streta terasi di monto. La haui, nechanjinta depos ke l’artisti dil faoroni piktis oli, brilas quale anciena arjento kande neuzata; polisar oli mustas esar kulto. Li es ruranini di Berberala splendideso, qui rekompensas onua admiranta regardo per rideti qui semblas quale inviti; ma me nultempe vidis tala muliero marchar o parolar kun viro.

Por sentar la pulso di Marrakech on mustas explorar lua cirkumaji, la vilaji e kasbah qui provizas lua enfluo di homi e vari e mantenas la kontinueso di kustumo e tradiciono. ‘Kasbah’ signifikas fortifikajo; ol povas signifikar irgo de kastelo a fortifikita vilajo o murizita lojeyo. Vehante aden la Alta Atlaso ed adinfre aden la Sahara, on trovas kasbah en la maxim neprobabla loki, sur rokoza monto o en sika vali, preske nevidebla unesme, pro ke li konstruktesis ek la fango e petro di sua cirkumajo, an l’inklinesi ek qui li konstruktesis ed en qui li dissolvas per sorto di arkitekturala mimo – vilaji quale kameleoni. La muri aspektas blinda e timiganta, kun mikra quadrata trui kom fenestri, la tekti es plata, herb-kovrita; multa es dezerta, muri krulanta, polvo retroirant al tero. Ma mem kande habitata, esas poka viv-signi: kelka oldi apud la strado, drinkante sua eterna teo quale la Danaïdes kondamnita drinkar aquo tra sivo por sempre; kelka asni bramante, o femina pavono retrovenante de laboro. E quale fundo, l’eterna blanka somiti natante nefitante en la blua flamo.

Precipua raporto di la lokala novaji de Marrakech en Le Petit Marocain:

Lasta sundio esis la lasta dio dil sezono di apro-chasado. Esquadro kompozita ek la maxim eminenta paferi di nia urbo produktis sensacionala sako. Per sensacionala ni intencas ke un ek la trofei esis blanka apro. Apro senpila e kun blanka pelo. Ica ‘albino’ nov-sorta evis tri yari, pezis okadek kilogrami ed esis tam grosa kam porkino.

Ico es rar evento e nia amiki probis saveskar la genealogio dil animalo. Uli opinionas ke l’expliko es sat simpla.

Sovaja porkino amoranta semble permisis su undie seduktesar da ordinara porko. El mustas aceptir l’avanci dal partenero en farm-porkeyo, qua tale genitis nov-speca apro qua, malgre lua blanka koloro, habitis kun la sovaja trupo til lasta sundio, kande M. Nanoud Agouram abatis ol per sua fusilo…

Sequis la listo omna sucesoza e sensucesa chasanti, amba Araba e Franca.

Altra lokala novaji dum nia sejorno: Yarala Kunveno dil Asociuro pri Atlas-Truto por audar la Rapport moral e financier dal sekretario. En la Centre Culturel Français: filmi da Jean Cocteau, lekti de Malraux pri la filozofio di ago. Rejala Automobil-Klubo di Maroko: “bridge”-konkurso. Gala-dineo dil Asociuri di Korsikani en Marrakech, asistita da 150 gasti. Yarala Kunveno dil Asociuro di Bretoni en Marrakech rielektas Prezidanto. La Genitor-Asociuro di la Lycée Victor Hugo dissolvis pro manko di intereso che la genitori.

Ye televiziono: lekti del Korano, novaji en l’Araba, novaji en la Franca, sepesma programo dil serio ‘La Sevilla-Ventizilo’.

Restas nur kelka mil Franci en Marrakech. Ici e la richa Araba familii formacas la alta klaso. Li mixas nur inter su – trut-peskas, apro-chasas, spektas Cocteau-filmi. Li es rare videbla en l’internaciona luxoza hoteli, ma nultempe en l’ancien urbo, ne mem en la kafeerii e brasseries dil nov urbo. La lukto a sendependeso finis ante dekekin yari; la restanta nevidebla Franci ekpulsesas de lia employeso; esas nula tenso, ma esas sento – quale la tenera restajo di kuracita vundo…

Mea automobilo frapetis ta di lokala civitano. Esis nula videbla domajo ambalatere, ma la civitano probis persuadar me ke lua dextra parafango frapesis. Il frapetis la dextra parafango – ol sonis kave. Me frapetis la sinistra parafango – ol same sonis. Yuna Berber-policano parolis kalmigante ad il. Fine la civitano cedis, ma laste parolis: ‘Ça va – mais seulement pour te montrer que nous n’sommes pas des vaches – nous sommes pas des sauvages.’ (La familiara tu es l’unika formo en la Marokana Franca.)

Des sauvages li certe ne plus es. Li riskas lo opozita, augmentanta nombri divenanta parasiti dil turist-invado. Aparte la pueri, qui esamas cirkum la vizitanto quale mushi, kun insisto quan me ne trovis en India, ofrante su kom guideri, venderachi, lolita di amba sexui.

Ica fenomeno tote diferas kam la klasika, institucionala prostituco-formi en Maroko ed altra Islamana landi, ube on sempre egardis sexuo kom precoza donajo de Allah, juenda tale, gratitude a Lu. La prostitucerii esis la haremo dil povruli, qui permisis il recevar ta donajo. Esar prostitutcisto esis nek shaminda nek deshonorinda. Viro enirante elua chambro devis klamar ‘Me es la gasto di Deo’; e konfirme co, pia prostitucisti havis l’unesma lineo dil Korano tatuita sur la despilizita vagino. Maxim multa mulieri dil Berber-tribui havis kateno tatuita vicee, kom protekto kontre la mal okulo – ma forsan anke kom simbolala chasteso-rimeno.

Marrakech, la komerco-centro e ludeyo dil Sahara, havis un ek la maxim pitoreska distrikti di reda lumi en la mondo; ol esis precipua industrio. Le Pasha pagis sua armei per la revenui de prostituco quo impostesis quale altra komerci. La Franca soldati en Marrakech adjuntis al revenuo; kande la Sultano fine abolisis la prostitucerii en 1955, esis 27.000 oficale registragita prostituti en l’urbo, di 240.000 habitanti. Poka aritmetiko donas l’astonanta rezulto di plu kam 10 procento dil tota habitanti; te. 20 procento dil femina habitanti; te. 40% di femini genitiva praktikis ta profesiono.

E nun? Esas probable tam multa – ma sen registrago, protekto, medicinal prisorgo, social stando. Forsan la Lego di Gresham validesas anke pri mori. Ed on questionas su pri la direciono di Europana historio se Kristaneso kredus ke alkoholo inventesis da Satano, sexuo donesas da Deo. En Marrakech, lo sonas kredebla.

Unesme editita en Sunday Telegraph, 1972

Arthur Koestler, The Heel of Achilles (1974)


Back to the International Language Ido

James Chandler 15-Jul-04