De tempo a tempo, quale, pos multa yari, on audas novajeti e rumoreti de sua olima skolo, novajeti e rumoreti atingas me de mea olima koncentreyo. Ol es un ek la maxim eminenta koncentreyi dil Kontinento e ni qui transvivis ol portas l’olima skol-kravato forme di ula cikatro korpala, o ulcero en la stomako o adminime solida anxio-nevroso. Pri la novajo, ol ne es exakte dil tipo “B., la mikra pueracho, es nun dentisto en Glasgow”, ma vicee: “B., ta qua havas la kuglo de Guadalajara en sua genuo, pende suocidis en la latrino opozite Kabano No. 34.”
La maxim recenta novajeti atingis me per Anglo qua arivis en ca lando ante kelka semani. On adportis il a mea olima koncentreyo lor la falo di Francia, to es, kin monati pos ke me livis ol, ed il pasis yaro ibe. Il informis me pri ta amiki mea qui ankore vivas, del Internaciona Brigadani, la habitanti di la Lepriko-Kazerno, la Jendarmi, l’insekti, la rati, de Mimi la Cantinière qua furtis mea horlojeto e Lietnanto Comps qua batis Klein per sua kavalko-flogilo. Il retroportis a me l’odoro di la latrini dum epidemio, l’odoro dil humida palio en la kabani e l’odoro dil homi qui putrabis sur ol dum yari; la hungro, la koldeso, la bati, la timo; l’aspekto dil okuli di homi dio ante ke li foleskas, e l’aspekto dil okuli di jendarmo kande il metas onua manoto.
Me dicis ke ol es tre eminenta koncentreyo; lua nomo es Le Vernet ed ol esis l’unika diciplin-kampeyo en Francia a qua karcerani de altra kampeyi transferesis por puniso, sorto di Diablo-Insulo norde del Pirenei. Ol kreesis dum la Hispana preludo di ca milito por France gastigar la vinkita Republikana milicani. Dum ta frua dii lojeyi en Le Vernet konsistis ek tranchei fosita aden la frostita tero, en qui on permisis la vunditi mortar e la sani maladeskar. L’unesma instaluri en la kampeyo esis la pintoza metalfilo cirkum ol e la tombeyo apud ol, ube l’unesma rangi de ligna kruci omna portas triopla Hispana nomi. Esas nul enskriburi, ma un ek li, ula José o Diego o Jesus skrachis aden la ligno per sua poshkultelo: “Adios, Pedro. Los fascistas volis brular vu vivante ma la Franci permisis vu frostar tilmorte pacoze. Pues viva la democracia.”
Plu tarde on konstruktis plura ligna kabani, singla por provizar duacent homi per vivspaco di larjeso 50 centimetri; e kande kompleta, la tota kampeyo evakuesis pro ke ula examenanta komisiono* trovis ol nehabitebla da homi. Dum kelka monati ol stacis vakue ecepte la rati ed insekti; lore milito komencis, ed ol plenigesis itere da stranja turbo de homi de tot Europa quin la Franca jurnali afable etiketizis kom la Kraso dil Tero.
Li esis parte le lasta Mohikan dil Internaciona Brigadi e parte politikale aktiva exiliti de omna landi regnita dal fashisti. La Franca Sureté Nationale, quo nultempe cesis esar politikal instrumento dil Bonnet-Laval-politiko e havis Vichy enboteligita e vendo-pronta depos septembro 1939, decidis ke lo unesme facenda en la milito kontre Hitler esis enkarcerigar omna notora kontre-Hitleristi. Por igar ica privata kontre-sinistra pogromo dil Sureté plu aceptebla dal publiko, li intermixis en la ‘Kraso’ cirkume duadek procento de vera kriminozi, proxeneti, drog-venderachi, homeosexuali ed altra tipi dil Montmartre-submondo.
Ma la cetera okadek procento de ni, quin li jetis sur la sterk-amaso, esis ti qui komencabis la nuna milito sola tam frue kam 1930 e mem plu frue; qui drinkabis la ricin-oleo di Mussolini e jacabis sur la tormento-tabli dil Siguranza en Bukarest e sidabis sur la quarteracho-benki di Lvov e konocis la stala flogili dil S.S. en Dachau; qui imprimabis sekreta kontre-Nazista folieti en Wien e Praha ed, avan omno, traluktis la preludo dil Apokalipso en Hispania. Yes, me es tre fiera pro mea olima skol-kravato di Le Vernet.
On liberigis me en januaro 1940 e malgre ke me audis nepreciza rumori pri l’eventi ibe depose, l’unesma autentika raporto venas de ca yun Anglo adportita aden la koncentreyo kin monati pose. Nam il ankore havas parenti en Francia me referos il per la falsa nomo ‘Murdoch’. Il arestesis en Paris kelka dii pos la German okupo, sendesis a kampeyo por milito-karcerani en Rheims, eskapis, sucesis enirar neokupita Francia, arestesis da Vichy-jendarmi pro transirar la separo-lineo sen permiso e sendesis kom ‘suspektato’ a Vernet, ube il arivis, manotizita, dum l’unesma dii di julio 1940.
Lua naraco kontenas omna familiara traiti di yar-programo en Vernet. Pos tri monati lua pezo diminutis de 68 til 54 kilogrami. Pos sis monati il maladeskis pro tifoid-febro, ma nequale ti febligita da dek yari en karcero, transvivis ol. Pos dekedu monati il opinionis ke kurt agonio es plu bona kam longa ed entamis hungro-striko, quo pos duadek dii sucesis, danke l’eceptala cirkonstanco ke il havis pasporto e konsulo en Marseilles. La karakterizivo dil ordinaro membro dil Kraso es ke lu havas nula pasporto, nula konsulo e nulu sucias pri lua existo.
Murdoch arivis en la kampeyo dum la tempo kande l’unesma rumori pri la termini dil Armistico-konkordo, e dil mortigiva dekenonesma Paragrafo dil konkordo, cirkuleskis. Paragrafo dekenon permisis l’extrado di irgu Germane-naskinta demandata dal Germana autoritati – altravorte, la transdono di kontre-Nazista fuganti al Gestapo.
E tamen kande on publikigis la termini dil Armistico esis nula paniko en la kampeyo. La homi kunvenis ed apelis al Komandero, pregante il permisar kelka ek le maxim expozita eskapar ante kaptesar dal Germani. La Komandero refuzis. Kom oficiro il probable desprizis sua laboro; tamen il riskis perdar salario di cirkume dek pundi singlamonate. Nexte, delegaciono del karcerani demandis ke on destruktez lia dokumenti en la kontoro ante ke la Gestapo arivos. Icon la Komandero promisis; ma kande l’unesma Germana komisiono* arivis, la listo di karcerani esis kompleta.
L’unesma Nazi-komisiono arivis che la kampeyo dum julio. E nun la tragedio divenis maligna farso. Dum du dii ante la vizito esis, segun l’imperi dal Komandero, febratra aktiveso di sput-e-poliso. On rifreshigis la palio, desinfektis la kabani, netigis la latrini. Kande la komisiono arivis la tota kampeyo, ecepte dekeduo qui suocidis per pendar o sekar sua veini justatempe, rangizesis por kontrolo en la paradeyo. Ibe li stacis dum hori, grupigita segun nacionaleso, lavita e brosita, kun neta oreli ed ungri, ye perfekta milital ordino, mutonyuni vartanta la buchisto. La komisiono konsistis ek deskesis germana oficiri en diversa uniformi, inkluzante Gestapo e S.S. Korekt e nepersonal, quale bovo-komercisti, li surveyis la parado di viktimi. La Franca jendarmi ed oficiri akompanis li, ridetante.
Astonante la germani ne hastis obtenar sua karno-kilogramo. Entote ne plu kam triadek del politikale maxim eminenta fuganti forprenesis tri- o kinope dum la sequanta monati. Inter li esis Hans Dahlem ed altra membri dil Centrala Komitato dil Germana Komunista Partiso, e Hans Schultz qua editis la famoza ‘Bruna Libri pri Nazi-Abominaji’. Il esis un ek mea maxim kar amiki, e sekretario di Willi Muenzenberg, propagando-chefo dil West-Kontoro dil Komunista Internacionalo e forsan l’unika rivalo di Goebbels produktita dal Komintern. (Muenzenberg trovesis pende-ocidita en foresto proxim Grenoble dum la dii dil krulo; kad il ocidesis o suocidis on nultempe saveskis.)
Ecepte la maxim evidenta kazi, la Nazisti semblis perdar intereso pri riganar sua fuganti. Probable li kredis ke ca mizerozi ne povis pluse nocar, nun ke li dominacis Europa. Li volis vicee homala laboro. La famoza Todt-Komisiono (nomizita segun la recente ocidita konstruktinto dil Siegfried-lineo), establisis kontoro en Le Vernet por rekrutar voluntanti por sua labor-kampi, por laborar pri fortifikaji, en fabrikerii, mini ec. Tante desesperanta semblis lia bezono a laboro ke li aceptis irgu, di irga politikal fido, “kondicione ke la kandidato es Ariana, sana e volunte laboras”, promisante fantaziale alta salario di cent-e-duadek franc singladie.
Plu kam mil desesperanti registragis che la Todt-Komisiono. Maxim multi apartenis la kriminal e nepolitikal elemento. L’Internaciona Brigadani refuzis en bloc. Mea informanto audis un ek li respondar la questiono dal Komisiono, kad il volis retroirar a Germania: “Plezuroze – pos ke Thaelman divenos Prezidanto.” (Thaelman es la duktero dil Germana Komunista Partiso en karcero depos 1932.) Sat stranje, il ne punisesis.
Plusa mil transportesis per forteso dal Franca Autoritati a Nord-Afrika, por laborar en la moderna sklav-bandi dil Trans-Sahara fervoyo. La kampani timis ica deporti tam multe kam extrado a Germania. La viktimi selektesis semble hazarde, nulu savis ka lu esos nexta. Letri qui atingis Le Vernet sucesis komunikar, malgre la censuro, ideo dil horori dil Marokana sklav-bandi, di homi mortante quale mushi pro subnutreso, exhausteso ed epidemii en l’ocidiva klimato. Kande on liberigis Murdoch il eskortesis a Marseilles da jendarmo qua akompanabis deporto-transporti al embarko-portuo Sette. “Ni havis li manotizita”, il informis Murdoch. “Ma li ne tacis. Un ek li probis eksaltar fenestro en la treno. Me tenis lua pantalono justatempe. Sis eskapis, ma pos abordigar li, ni sekurigis li e li ne plus trublifis.”
Extrado al Gestapo o deporto aden la Sahara konstante minacis dum jorno e nokto, semano pos semano, monato pos monato, la homi en Le Vernet. Li ne esperis pri la futuro; e la pasinto, pos yari di chasata, exilita vivo, divenis sempre plu nereala por li. E tamen, ne plu kam dekedu foleskis e ne plu kam duadek suocidis. Le cetera ne nur retenis sua humoro ma nekredeble opozis la karcerestri per sensanga revolto, vinkante li.
La revolto organizesis dal spino dil komuneso, sepacent Internaciona Brigadani, qui transferesis a Le Vernet de altra kampeyo pos mea livo. “Sen li”, dicas mea informanto, “ni omna mortabus.”
La sedicio komencis en autuno 1940. Lore la nutrivo-manko en la kampeyo divenis akuta hungro. On diminutis la pano-porciono a 250 grami, e la cetera dieto konsistis ek quarima litro de nigra kafeo matine e mi-litro de supo singladie. La poka nutrivi qui atingis la kampeyo grandaparte furtesis dal quartermastro e parte vendesis en la nigra merkato, parte vendesis dal kantino ye fantaziala preci al plu richa karcerani. La kantino jeresis da muliero Mimi Dejeune, qua kopulacis kun Lietnanto Comps, la maxim notora sadisto en la kampeyo, e dividis la profiti kun il. Por remplasar la furtita terpomi e karoti on koquis la supo per frostita napi. Certena-die en decembro 1940, la karcerani konkordis enterigar la napi en fosato e krieskis ensemble: “Nous avons faim” e “Respectez nos droits”. Ico duris dum hori. Fine la komandero marchis aden la fil-inkluzajo kun pelotono de fusilieri. Il dicis: “Me kontos til tri e vi dispersos.” Il kontis til tri e nulu movis. Il hezitis; se il imperus pafar il povus ocidar karcerani segunvole, ma duimo di lua pelotono anke ocidesus, ed il probable perdus sua ofico. Dum ke il hezitis polita voco questionis: “Pro quo vu ne rikomencas kontar?” La komandero e lua pelotono livis l’inkluzajo.
L’unesma vinko. La frostita napi eskartesis e la karcerani ganis la yuro selektar delegiti por kontrolar la pezo dil porcioni en la stoki dil quartermastro.
Pos du monati la delegiti di du kazerni trovis manko en sua porcioni, e refuzis ol. Komplexa e longa lukto sequis, dum quo unesme la du kazerni, pose duimo del kampeyo hungro-strikis. Dum co la kacerani, per remarkinda diciplino, evitis violento, refuzis provokesar, ne rezistis kande la guardisti atakis li, e rezistis nur per privacar su di nutrivo e repetar dum hori sua du slogani: “Ni hungras” e “Respektez nia yuri”. Fine la komandero kolektis mi-regimento de jendarmi del vicina vilaji, qui invadis la kampeyo sen averto, asaltante la rezistanta turbo per sua fusil-krosi e fortiris cent-e-sis homi, selektita hazarde. Ica cent-e-sis prenesis a la lokala karcero e batesis dum la tota nokto. Lua prestijo riestablisita, la komandero negocieskis kun la delegiti dil karcerani e fine grantis preske omna lia demandi. Ico vinko di vol-povo esis ecelanta nam la komandero di Le Vernet lore esis la sama Esquadro-Duktero Pratz dil Garde Mobile qua, dum la manifesti di 6ma februaro, 1934, imperis sua soldati pafar aden la turbo en la Place de la Concorde.
Kande on liberigis Murdoch, restis cirkume duamil homi en Le Vernet. Kelka Belgi, Suisi e Nederlandani retroiris a sua hemlandi, plu kam mil venis sklavesar por Germania sub la Todt-Komisiono, cirkume okacent deportesis ad Afrika; ma nova karcerani sempre enportesis. La majoritato dil nov arivanti esis stranjera voluntanti qui traluktis la Franca milito; uli vundesis, uli premiizesis pro braveso. Nun li portis sua Croix de Guerre sur la famoza latrin-vesti di Vernet. Esis mem du Chiniani ibe ed Abisiniana tribuano qua eskapis de Italiana kampeyo en 1935 e depose habitis Marseilles til ke la polico arestis il kom “suspektato pri kontre-fashista aktivesi”. Il mortis pro tuberkloso en la hospitalo di Vernet.
Pri autentika Kinesma Kolumnisti, nur tri o quar deshonorizis mea olima koncentreyo per kurta sejorno. Leon Degrelle, la Belga Rejista duktero, enkarcerigesis dum kelka dii en kazerno 17, inter l’Internaciona Brigadani. Il timis ke la reda sovaji ocidos il. Li ne mem tushis il. Li traregardis il quale il esis diafana. On liberigis il ante la signato dil Armistico; la kampestro persone anuncis la bona novajo ad il per la klasika frazo: “Monsieur Degrelle votre voiture est arrivée.”
Por mea olima amiki, tamen, nul automobilo arivis; se li livis, li livis sur kamilo. Mario es l’unika qua, miraklatre, eskapis pos deportesar a Maroko. Il es nun en Mexikia, skribante sua libro pri Benedetto Croce quan il komencis en Vernet. Interesata editerii povas kontaktar il per me. Ma olda Poddach restas ibe kun sua astmo e desespero, e Klein, la Rumaniana shu-desegnisto; e Yankel qua anke esis ibe kande Murdoch arivis – Yankel, la puerulo qua evas dekenon, kun sua gutifanta nazo e reda sharpo, qua travivis du pogromi ed enkarcerigesis dufoye pro distributar folieti en Krakow. Murdoch kredas ke il pafesis kun grupo di dekedu qui probis eskapar en novembro, ma ne es certa. “Tante decanta Judeto kurajoza” es lua deskripto. Ma esis multa decanta Judeti kun multa kurajo en Le Vernet.
La lasta novajo quan me recevis del kampeyo pos ke Murdoch livis imprimesis en sekreta raporto di internaciona organizuro:
Epidemio eventis en Le Vernet. Dum septembro ed oktobro 1941 mezvalore du o tri homi mortis singladie pro manko di saneso-servo. La karcerani permisesas mortar literale pro hungro. Nur dum la last extremeso li admisesas al hospitalo ube li mortas grandanombre.
Pues, viva la democracia. Nun, en junio 1942, me questionas me pri quanti ankore vivas. Del fila fenco di Sektoro C li povas spektar la nombro de kruci kreskar diope. Ol es probable la maxim kosmopolita kranio-kolekturo depos l’amas-tombeyi dil krusadi. E krusaderi li esis, la fiereso e heroi di dekadanta Kontinento, pioniri en la lukto por salvogardar la digneso dil homaro. Ma forsan futura historiisti deskovros lia historio, la saga dil Internaciona Brigadi e mea olima koncentreyo; e forsan li altre etiketizos li, e nomizos li juste: “La Salo dil Tero”.
Unesme editita en la Evening Standard, junio 1942
*Komisiono: komisitaro (kp. Delegaciono vice delegitaro)
James Chandler 16-Jun-04