Finala Diskurso

da Otto Jespersen

[This article is from Progreso 73, 15 Jan 1914.]

[En autuno 1913 me facis en la universitato di Köbenhavn mikra serio di diskursi pri la mondo-linguala problemo kun kurta kurso di Ido. La dekesma decembre (1) me finis per la sequanta diskurso tote en Ido, qua tradukesis frazope sen preparo da yuna komencanta Idisti. - O. J.].

La kurso quan me finas cadie, esas necese ne-kompleta. En tante mikra nombro de hori me povis nur skisar la problemo pri la linguo internaciona e donar a vi kelka specimeni. E vi komencis lernar Ido, vi ne parlernis ol; ma me esos gratitudoza se vi duros studiar la problemo e la linguo. Mea intenco esis nur incitar vi a tala plusa studio.

Me finos per kelka generala remarki pri la filologiala aspekto di la problemo e pri la chanci por la futuro. Unesme me naracos epizodo de mea voyajo en Amerika, quar yari ante nun. En la universitato Harvard on invitis me raportar pri la laboro por linguo internaciona en mikra kunveno di profesori. Pos mea diskurseto la diskuto apertesis da profesoro Leo Wiener, tre erudita linguisto, qua dicis la sequanto:

«Me anke povas parolar pri ca kozi, nam me esis un de la unesma Esperantisti. Duadek yari ante nun, me esis samskolano di Zamenhof, kande il konstruktis sua «lingvo internacia». Quale omna lua kamaradi, anke me divenis entuziasmoza por la ideo; ni lernis lua linguo e kantis himni ye honoro di la granda ideo, nam ni esis tre yuna. Nun me konsideras la tota ideo kom neposibla e me skribis plura artikli kontre ol. La kauzo di ta chanjo esas simple, ke me nun evas duadek yari plu kam lore».

A to me respondis: «Anke me okupis me pri la ideo duadek yari ante nun. Kande me esis yuna studento, la Volapükala movado komencis, e me facis diskurseto en la filologiala societo di Köbenhavn kontre la posibleso di mondolinguo. Me havis pronta la ordinara argumenti di filologi kontre tala linguo, argumenti qui semblas tante evidenta a ti qui studiis la naturala linguo e lia evoluco [evoluciono]; la sama argumenti quin on povas lektar anke en la artikli da Sº Wiener. Ma anke me nun evas duadek yari plu kam lore, e mea studii di diversa lingui e di la generala problemi di linguistiko duktis me dum ta tempo de la yunala kredo, ke artificala linguo esas ne-posibla, a plu matura konvinkeso, ke tala linguo esas posibla ed esos necesa por la civilizita homi».

Esis interesanta por me ipsa nun rilektar la argumenti quin me alegis kontre linguo internaciona en la mencionita diskurseto de 1885 (Kort udsigt over det philologisk-historiske samfunds virksomhed, 1884-85, p. 88).

1. «La desfacilaji esas unesme extera, pronuncala, nam singla naciono tentesas per sua sono-sistemo pronuncar diversa-maniere, tale ke la altra nacioni ne povos komprenar li»: me mencionis aparte ü, ö kom tre desfacila por la Angli. - A to me nun respondas, ke on povas konstruktar helpolinguo kun tante simpla sono-sistemo, ke singla naciono havos nur tre poka desfacilaji; la ü e ö di Volapük esis eroro, qua evitesis en plu recenta lingui. E la experienco, unesme en la kongresi di Volapükisti, duesme en ti di Esperantisti, ed anke en plu mikra kunveni di diverslandana Idisti, sat montris, ke la desfacilaji timita da teoriisti tote ne esas grava en la praktiko. On fakte tre ofte obtenis suficanta interkompreno per artificala lingui, e quante plu tala linguo uzesos segun sua naturala skopo, tante plu facila esos ta interkompreno. Per mikra racionala studio di la relatanta parti di fonetiko la doceri di Ido povos eskartar la pronuncala erori partikulara di lia samlandani.

2. «Duesme, me dicis en 1885, existas interna desfacilaji; exemple, Anglo ne povos facile komprenar la importo di la quar kazi, quin la Germana inventinto konsideris kom necesa». - A to on povas respondar, ke en nun konstruktita lingui on evitis segun posibleso tala desfacilaji. On povas konkluzar nulo de ne-perfekta sistemi. Volapük eroris per havar quar kazi; la eroro di Esperanto, qua konservis akuzativo kom obligala, esas min granda; tamen to anke esas eroro, quale on povas vidar de la fakto, ke nur tre poka Esperantisti sempre uzas la akuzativo korekte. Multa naturala lingui, exemple Angla, Dana, Chinana [Chiniana], montris ja, ke on povas karear ta kazo en preske omna kombinuri; e konseque Ido agis saje per restriktar la uzo di ta kazo preske kareebla.

3. Ma pos ta exemplo me dicis en 1885: «la propozicioni aspektos tote diferante segun la diversa lingui quin la paroleri havas kom departo-punti.» To esas tre importanta objeciono, ed on trovas ol en diversa formi anke en la maxim recenta libri pri linguistiko. Esas sendube [-dubite] vera, ke divers-linguani expresos la sama ideo ye diferanta maniero; e la instrukto en linguo internaciona sempre havos kom maxim grava tasko avertar la lerneri pri omna trapi preparita da la patrala linguo. La chefa regulo esas ne tradukar vortope, ma segun la interna penso ipsa; en omna kazo oportas trovar por singla ideo la maxim sobra expresuro e pose tradukar ol tote simple. Ma hike anke la experienco montris, ke en praktiko esas reale posibla interkomprenar; me lektis artikli en Ido e me recevis letri en Ido skribita da Rusi, Leti, Bulgari, Hungari, qui prizentis nula mem maxim mikra desfacilajo, ed en qui me trovis nula o preske nula traco di la patrala linguo di la skribanti. Do anke ta objeciono esas ne-grava.

4. La lasta objeciono di mea diskurso de 1885 esis, ke «mem se omna terani lernabus Volapük, la uneso balde desaparus e diversa lingui existeskus, quale la Romanala lingui genitesis per disfalo di Latina».

Anke ta argumento audesas tre ofte de linguisti. Me havas du kritiki kontre ol: unesme, la konkluzo de la historio di lingui esas ne-justa; duesme, se ol esus korekta, ol ne devus impedar ni laborar por linguo internaciona.

Esas ya vera, ke la historio di lingui montras a ni tre ofte diferenciado di lingui: ni savas, ke la maxim multa lingui di Europa naskis de un sama linguo. Ma ta tendenco a diferenciado esas nule fatala. Ti qui kredas, ke linguo mustas omnaloke ed omnatempe disfalar e fendesar, oblivias la maxim importanta lego di linguala biologio, nome, ke konstanta interkomunikado kreas linguala uneso, mem ube nula uneso existis, e ke ceso di interkomunikado genitas linguala diferi, ube olim existis uneso. Se pos la koloniizo di Island la Islandana linguo difereskis de la Norvega [Norvegiana], to esis pro la ceso di konstanta interkomunikado, e se nun la linguo di Kalifornia esas tote konforma a ta di Boston en omna esencala punti, to debesas a la fakto, ke la habitanti di la westo e la esto en Amerika havas tre vivaca interkomunikado. En olima periodi ni vidas multa disfali di lingui; nuntempe on inverse vidas omnaloke desaparo di dialekti e konstanta kresko di uneso; sempre plu multi parolas la granda unesala nacionala lingui. La sola kondiciono do, sub qua internaciona linguo unfoye adoptita disfalus aden diferanta lingui, esus manko di komunikado: se exemple kolonio di Idisti migrus ad insulo til nun ne habitita e vivus ibe sen komunikado kun la cetera mondo. Ma ta supozo evidente esas absurda, e ni mustas dicar, ke tam longe kam linguo internaciona duros uzesar segun sua ideo en interlanda kunagado, existas nula danjero, ke ol havos la fato di la Latina, kande ol disruptesis aden la Romanala lingui.

Altralatere, mem se ni admisus la posibleso e la probableso di tala diferencio, to nule devus impedar ni laborar por linguo internaciona e parolar Ido. Ti qui dicas, ke linguo necese e fatale disfalas, ti qui konsideras to kom naturala lego, li tamen omnadie parolas lia patrala linguo sen timar, ke segun ta fatala lego anke ol disfalos sub lia manui. E to esas tote racionala, nam tala diferencio ne eventas du un dio a la sequanta; ol prenas tempo, longa tempo; e ni povas sentime asertar, ke ol ne eventos dum nia vivo. Ni povos do dicar: Pos ni la diluvio! Ma quale me ja dicis, me ne kredas, ke mem pos ni eventos la timata linguala diluvio.

Me mencionos fine objeciono qua facesas pasable ofte kontre artificala linguo; on dicas, ke ol nultempe povas esar egale bona kam la naturala lingui. Ido advere ne esas tam richa kam la Angla, ne tam eleganta kam la Franca, ne tam forta kam la Germana, ne tam bela kam la Italiana, ne tam nuancoza kam la Rusa, ne tam hemala kam la Dana. Ma merkez bone, ke omna ta bona qualesi, quin on prizas e laudas en naturala lingui, trovesas nur kande indijeni parolas e skribas oli, me ne en la boki ed en la plumi di stranjeri. Ed Ido povas tre facile esar plu richa kam la Angla parolata da Franco, e multe plu eleganta kam la Franca di ula Dano; ol esas plu forta kam la Dana di Rusi. E pro ke Ido esas helpolinguo, la komparo nur esas justa kun la lingui naturala quale la mezvalora altralandano parolas li; e lore Ido ne bezonas shamar.

Qua esas la chanco en la proxima futuro por generala adopto di internaciona linguo? Se on questionas tale, me volas dicar quale bot-netigisto en Suisana [Suisa] hotelo, quan me questionis, ka la sempra pluvado ne balde cesos: «Ich bin kein Wetterprophete» - me ne esas veter-profeto. La chanci di nia movado dependas de multa kozi quin me ne povas kalkular. La maxim granda impedo kompreneble esas la homala indiferenteso, qua en ica kazo esas tote naturala ed anke parte justifikebla. Linguo ne esas varo quan on kompras quale biciklo od automobilo, e quan on povas uzar pos kelka exerco. Linguo esas mentala kustumo; por profitar linguo internaciona, on mustas lernar ol, e la maxim multa homi vidis, quanta esforci esas necesa por lernar stranjera linguo, do li tote naturale dicas, ke li ne deziras lernar un plusa linguo. Lia hezito komencar tala laboro esas plu granda, kande on ne povas garantiar, ke ta nova mentala kustumo, ta laboro esas tre utila por li. Ma hike ni povas dicar, ke quante plu perfekta la artificala linguo esas, tante plu facila ol esas por li, e tamen tante plu granda esas la chanco, ke ol divenos la internaciona linguo di la futuro. Plubonigo di la linguo do en di relati kreskigas la koeficiento di utileso.

Ni travivis du periodi di helplinguala movado e nun ni esas en la komenco di triesma. Volapük esis kelkete puerala e havas multa traiti komune kun la lingui inventita da puera skolani por lia sekreta interkomuniki. En ta tempo on dicis generale, kande on vidis linguo quan on ne komprenis: «To esas volapük por me» - precize quale on dicas: «To esas hebrea», quale la Franci dicas: «To esas algonika». Por propagesar, tala linguo bezonas tre forta organizo, e la adheranti sentas su kom sekto kun plu o min misterioza kulto. La Volapükisti esis quaze framasonaro relate la altra homi. Esperanto konservis plura traiti di la sama skolanala tipo, aparte la famoza korelativa vorti, qui komprenesas nur da la iniciiti (tiu chi, kiam, iom, nenial e.c.) Me mem vidis ulloke, ke on rekomendis Esperanto quale [kom] sekreta linguo. Anke la Esperantistaro havas kelke karaktero di eklezio, ne-tolerema a la profani. Dum ula periodo la Esperantisti sempre paroladis pro lia «santa afero» e mem pri lia «santa libro».

Ido eskartis ta karaktero: Ido nultempe povos uzesar quale [kom] sekreta linguo; Ido esas tante racionala, ke ol ne bezonas sektala od ekleziala organizo. Ido esas nur tam artificala kam esas necesa por certigar kompreno; nulu povas skribar o parolar Ido sen lernir ol e sen sequar definuita reguli. Ma Ido esas tante naturala, ke on povas uzar ol skribe ad omna bone edukita Europano, mem se lu ne lernis ol; e lu lore deskovros, ke (quale skribis a me ula dr. phil.) «esas vera plezuro lektar linguo quan on ne konocas e quan on tamen komprenas» Co esas la verajo pri Ido: precize quale Monsieur Jourdain en la komedio di Molière parolas prozo sen savar lo, tale anke Sr N. e X. en omna Europana ed Amerikana urbi komprenas ja Ido sen savar lo. La sola kozo bezonata nun esas montrar a li, ke li esas Idisti... parte, e ke li devas divenar Idisti... komplete.

Se on dicas, ke linguo internaciona esas utopiala revo, me respondas, ke to ne devas timigar ni. Ni memorez to quon la Amerikana poeto Lowell dicas: «La maxim multa de la bonaji quin ni nun posedas, komencis per esar revi.» Vi mustas esar idealisti; idealismo donas valoro a la vivo, e vi devas laborar por realigar la revi di filozofi quale Descartes e Leibniz. Linguo internaciona esas utopio realigebla, realiginda, e realigenda!

(1) Ta formo semblas a me plu korekta kam «la dekesma decembro» (quale on ofte vidas en nia revui) e plu komoda kam «la dekesma di decembro».


Back to Ido main page

This page hosted by Yellow Internet.
James Chandler 2-Nov-98.