L'Epoko di Kolmo

da Arthur Koestler

1. La Charniro di Historio

"La nuna generaciono es la charniro di historio... Ni es forsan nun dum la tempo dil maxim rapida chanjo en la tota evoluciono dil homaro, sive pasinta sive venonta... La mondo nun divenis tro danjeroza por irgo min kam Utopia."

Ico esis skribata da nuntempa usana biofizikisto, J. R. Platt. Ni audis tal averti antee - Isaiah, Jeremiah, Kasandra, Santo Johano dil Apokalipso, e tale plus tra la yarcenti tra Augustinus, la profeti dil Yarmilo, a Lenin ed Oswald Spengler. En omna yarcento esis adminime un generaciono qua flatis su esar 'la charniro di historio', vivar dum tempo quale nul antea, vartante la suflo di la lasta trumpeto o ula sekulara equivalanto di ol. Ed esis anke la famoza 'Preparez viro' di James Thurber, qua vagis senshue en sua noktokamizo tra la tenebroza stradi di sua hemurbo, vekante homi per la pavoriganta krio: 'Preparez, preparez, la mondo finas.'

Do on devas esar prudenta pri pronunci pri l'unikeso di sua propra tempo. Tamen esas adminime du bona motivi qui justifikas l'opiniono ke la homaro travivas krizo senprecedenta segun naturo e magneso dum lua tota pasinta historio. L'unesma es quantesala, la duesma qualesala.

L'unesma es la renverso dil ekologial equilibrio. Olua konsequaji es rezumita da Sir Gavin de Beer en artiklo celebrante la duyarcento di Malthus: "Se ni retroiras milion yari al prehomi, o mem 250.000 yari a Swanscombe-homo e lua spozo, la habitantaro-kurvo es quale aviono acensanta: dum la maxim multa tempo ol nur glitas alonge la temp-axo; lore, cirkume 1600 pK, la rot-aparato es elevata ed ol flugeskas; hodie ol acensas preske vertikale, plu quale projektilo de sua platformo. Milion yari por atingar 3.250 milion; cirkume triadek por duopligar ol!"

Kelke plu precize: historiisti evaluis ke la habitantaro dil mondo komence dil kristan epoko esis cirkume 250 milion. Meze dil dekesepesma yarcento ol duopleskabis, augmentinta til cirkume 500 milion. Meze dil dekenonesma ol duopleskabis itere ed atingis l'unesma bilion. Catempe Pasteur, Lister e Semmelweiss intervenis e chanjis l'ekologial equilibro di nia speco per militar kontre la mikroorganismi en lua ambiento - chanjo plu drastika ed efikiva kam omna teknikal inventi di James Watt, Edison e la Wright-fratuli kombinite. Ma la dizastro quon li neintence iniciis esis sentebla nur pos yarcento. En 1925 la habitantaro duopleskabis itere, a du bilion. En 1965 ol esis plu kam tri bilion, e la duoplesko-periodo diminutis de 1500 yari til cirkume 35 yari.

Ica nombro es fondita sur mezvalora mondala kresko-rapideso di 2 procento singlayare - 1.6 a 1.8 en industrialigita landi, 3 procento o plu multa en plura povra landi. Tale India, quo en 1965 havis habitantaro di 450 milion, segun la nuna kresko-rapideso havos 900 milion boki nutrenda en 2000 pK. Mem dum la kurta periodo di dekekin yari, 1965-80, por rajuntar l'evaluita habitantaro-kresko postulus produkt-augmento po hektaro di existanta farmlando di adminime 50%; e L. R. Brown dil usana agrikultivo-ministerio kalkulis "ke plusa 24 milion tuni di fertiligivo singlayare mustas esar aplikata por atingar ica produkturo, ma la tota mondala produkturo di fertiligivo es nur 28.6 milion tuni singlayare." China, kun habitantaro di 750 milion en 1966, egalesos, se la nuna tendenco duros, fine dil yarcento la tota habitantaro dil tero quale ol esis en 1900.

L'explozo es akompanata dal implozo di migranti de rurala regiono al urbi, "ne inspirita dal voko di employeso ma dal espero ke ula servala laboro o guverneriala helpo esos havebla ibe... Kingsley Davis evaluas ke en la yaro 2000, la maxim grand indian urbo, Calcutta, kontenos inter 36 e 66 milion homi. Calcutta kovranta centi di kilometri, kun habitantaro di 66 milion neadequate employata homi, sugestas koncentro di mizero quo povas havar nur exploziva konsequaji."

Retrovenante al tota planeto, la posibleso es: 7 bilion homi en 2000, 14 bilion en 2035, 25 bilion cent yari pos nun. "Ma", quale dicas solena raporto dal Ford-Fonduro, "ma longe antee, afrontata da tala habitantaro-preso, esas neevitebla ke la Quar Kavaleri intervenos."

Quanta homin nia planeto povas nutrar? Segun Colin Clark, experto en ca feldo, inter 12 e 15 bilion - ma nur kondicione ke la metodi di kultivo e sul-prezervo dil tota mondo es elevata til l'alta normo di Nederlando. Ico, nature, es ne min kam Utopia; ma mem sub ica optimala kondicioni la tota habitantaro devancus la tota produkturo dum l'unesma yardeki dil nexta yarcento.

On objecionos ke predici fondita sur existanta habitantaro-tendenci es famoze nedependebla. To es nia precipua espero; ma depos la lasta milito, ica nedependebleso funcionis konstante favore la pesimisti: la faktal augmento devancas omna maxima predici. Pluse, la granda surprizi - exemple la stabilesko dil japoniana habitantaro cirkume 1949 da la legaligo di aborto - qui renversas la predici dil statistikisti sempre eventis en alte developita landi, qui supozis familio-projeto longe ante moderna kontre-gravideskivi esis komprebla, e tale povis ruptar l'existanta shablono per adaptar la nombro di bebei ad ekonomial e psikologial tendenci. Kontraste kun Japonia - la sol aziana lando kun westana nivelo di lektiveso - dekekin yari di intensa naskodirekto-propagando en India produktis preske nula rezulti. La rapida geniteri en Azia, Afrika e Sud-Amerika es naturale le minim receptiva di diciplinoza familio-projeto. Li es la tri-quarimi dil habitantaro dil tero qui kreskas maxim rapide.

Omna co esis ofte dicata, e repeto tendencas obtuzigar vice akutigar nia konoco. La publiko savas ke esas problemo; ol ne savas la magneso ed urjo dil problemo; li ne savas ke ni movas vers kolmo ne yarcenti, ma yardeki future - to es, dum la vivtempo dil nuna generaciono di dekedevanti. To quon me probas pruvar ne es ke la situaciono es senespera, ma ke ol es ya unika, senprecedenta en homala historio. La parabolo da De Beer pri l'aviono qua glitas alonge l'aerostrio tra mili de kilometri, ma un o du kilometri ante acenso transformas aden projektilo, acensante vertikale aden la cielo, vizas ilustrar to quon matematikisti nomizas 'exponental kurvo'.

La kurvo devas esar extensata adsinistre - aden la pasinto - dum kilometri, alonge quo olua augmento esus konstatebla nur per mikroskopo. Lore la krizal tempo kande Pasteur ed. al. desengajis la freni. La freni, nature, simbolizas l'alta morto-frequeso quo, equilibrante la 'elevo' dil nasko-frequeso, konservis la habitantaro-kurvo preske horizontala. Pos yarcento la konsequaji evidenteskis; de lore la kurvo acensas sempre plu eskarpe, til ke, dum la duesma duimo di nia yarcento, ol acenseskas vertikale vers la cielo. Nia speco bezonis cirkume centamil yari por genitar sua unesma bilion. Hodie ni adjuntas plusa bilion al sumo singla dekedu yari. Dum l'unesma kelka yardeki dil nexta yarcento, se la nuna tendenco duros, ni adjuntos bilion singla sis yari. Pose, singla tri yari; e tale plus. Ma longe ante to la fola aviono di De Beer certe falegos.

Exponental kurvo reprezentas procedo sen freni, procedo exter direkto. Mem la mestieristo qua probas extensar la kurvo aden la futuro falios nam, dum ke la kurvo sempre plueskarpeskos, lu mustas exhaustar sua papero - quale la mondo mustas exhaustar sua nutrivo, Lebensraum, plaji e rivi, privateso, rideti.

La remarkinda traiti di exponental kurvi reflektas l'unikeso di nia tempo - ne nur la populiz-explozo, ma anke l'explozo di povo, komuniko e specaligita savo.

Prenante la lasta unesme, Dr. Ian Morris di University College skribas: "Mezurata per hompovo, nombro di jurnali o nombro di ciencala paperi, cienco kreskas exponentale kun duoplesko-tempo di cirkume dekekin yari. Figuro 1 montras l'augmento di ciencala jurnali depos lia komenco en 1665..." La figuro montras exponentala kurvo, indikante ke la nombro di ciencala jurnali en 1700 esis min kam dek, en 1800 cirkume 100, en 1850 cirkume mil, en 1900 plu kam dekamil, pos l'unesma mondo-milito cirkume centamil, ed en 2000 on expektas ke ol atingos milion. "On obtenas la sam imajo se on mezuras la nombro di ciencisti o ciencala paperi, e semblas esar komparebla en tre diversa ciencala feldi. Dum la lasta dekekin yari, la sama nombro di ciencisti esis produktata kam existis dum la tota antea periodo di cienco. Do nam la mezvalora laboro-vivo di reserch-ciencisto es cirkume quaradek-e-kin yari, sep ek omna ok ciencisti qui ultempe vivis, vivas nun. Simile, preske nonadek procento di omna ciencala laboro esis entraprezata dum la lasta kinadek yari. L'Usana Nacional Eduk-Autoritato evaluas la duoplesko-tempo depos 1950 mem plu base: dek yari.

Ni prenez povo nexte. Itere ni havas ta longa plana parto dil kurvo de Kro-Magnon til cirkume kinamil yari ante nun. Pos l'invento di la levilo, la pulio ed altra simpla mekanikal aparati, la muskulala forteso dil homaro semblas multiplikita kin- o dekfoye; lore la kurvo itere restus preske horizontal til l'invento dil vapormashino e l'Industrial Revoluciono, nur duacent yari ante nun. De lore, esas la sama historio: elevo, sempre plu eskarpa acenso til la projektilatra fazo. L'exponental augmento dil rapideso di komuniki, o dil rango di penetro aden la profundesi dil universo per okulal o radio-teleskopi, es tro bone konocata por emfazar; ma la sequant ilustro es forsan min familiara.

Fine dil 1920a yari ni povis transmisar ad atomala partikuli cirkume mi-milion elektron-volti di energio; dum la 1930a yari ni povis acelerigar oli til duadek milion elektron-volti; en 1950 til kinacent milion; e lor skribo, acelerigilo di kinadek bilion elektron-volti es konstruktata. Ma plu perplexiganta kam omna ca nombri es por me epizodo en 1930, kande me preske perdis mea employeso kom cienco-redaktero pro indignoza protesti kontre artiklo quan me skribis pri la progreso che projektil-cienco, en qua me predicis spaco-voyajo "dum nia vivtempo". Ed un o du yari ante la lanso dil unesma Sputnik, la britana Astronomiisto Rejala asertis: "Spaco-voyajo es neposibla". Nia imagino volunte aceptas chanjo, ma ne la rapideso di chanjo, ed extrapolar aden la futuro. La mento falias komprenar l'exponental kurvo quale la mento di Pascal faliis komprenar kande, en l'universo di Koperniko, infiniteso apertis sua boko: "Le silence eternel de ces espaces infinis m'effraie."

To es nia poziciono hodie. Ni ne plus audacas extrapolar aden la futuro, parte pro ke ni timas, precipue pro la povreso di nia imagino.

2. Du Kurvi

Ma adminime ni povas retroregardar super nia shultri aden la pasinto, e komparar la charto quan ni jus diskutis, montranta l'exploziva augmento ye homi, savo, povo e komuniki, kun altra sorto di charto indikanta la progreso di social etiko, etikal kredi, spirital konoco e relatanta valori. Ica charto produktas kurvo di tote diferanta formo. Ol, anke, montras tre lenta kresko dum la preska plana prehistoriala kilometri; pose ol ocilas tra nekonkluziva acensi e fali dum to quon ni nomizas civilizita historio; ma kurte pos ke l'exponental kurvi flugeskas, la "etikala" kurvo montras remarkebla tendenco adinfre, markizita per du Mondo-Militi, la gentocidal entraprezi di plura diktatori, e nova metodi di teroro kombinita kun persuado, qui povas kaptar tota kontinenti.

La kontrasto inter ica du kurvi donas certe trosimpligita, ma ne trodramatigita vidpunto pri nia historio. Li reprezentas la konsequaji di la fendita mento dil homaro. L'exponental kurvi es omna, ulmaniere, la produkturo dil nova kortico; li montras l'exploziva rezulti di lernar fine quale realigar olua posiblesi qui, tra omna yarmili di nia prehistorio, jacis dormanta. L'altra kurvo reprezentas l'iluzionala latero, la persisto di erorala devoteso ad emocala kredi dominacata dal anciena paleo-mamiferala cerebro.

Citante v. Bertalanffy itere:

"To quon ni nomizas homala progreso es pure intelektal afero, posibiligita dal enorma developo dil avancerebro. Pro to, homi povis konstruktar la simbolala mondi di parolo e penso, e kelka progreso en cienco e teknologio esis atingata dum la 5000 yari di registragita historio.

On ne vidas multa developo, tamen, ye l'etikala latero. Esas dubitinda ka la metodi di moderna milito es preferinda kam la granda stoni uzita por fendar la kranio di altra Neanderthaler. Esas evidenta ke l'etikala normi di Laotse e Budha ne infresis le nia. La homala kortico kontenas dek bilion neuroni qui posibligis la progreso de ston-hakilo ad avioni ed atom-bombi, de primitiva mitologio a quanto-teorio. Esas nula korespondanta developo ye l'instintala latero qua igus la homaro plubonigar sua konduto. Pro co, etikal exhorti, quale ofrita dum la yarcenti da la fonderi di religio e granda dukteri di la homaro, esis desquietigante neefikiva."

Kom plusa ilustro di la lakuno inter nia intelektal ed emocala developo, prenez la kontrasto inter komuniko e koopero. Progreso dil komuniko-moyeni es itere reprezentata da exponental kurvo: dum un yarcento es l'invento di vapornavo, fervoyo, automobilo, aernavo, aviono, projektilo, spaconavo; di telegrafo, telefono, gramafono, radio, radaro; di fotografo, cinematografo, televiziono, Telstar... Dum mea nasko-monato, la Wright-fratuli en Kitty Hawk, Nord-Karolina, sucesis unesmafoye restar en l'aero dum un tota minuto en sua flug-mashino; probable ante mea morto ni atingos la luno e forsan Marso. Nula generaciono dil homaro antee experiencis tala chanji dum sua vivtempo.

Dum ta vivtempo, nia planeto deskreskis til Liliputana grandesi, tale ke vice la Okadek Dii di Jules Verne, on povas cirkumirar ol dum okadek minuti. Ma pri la duesma kurvo - la pontizo dil disto inter nacioni ne proximigis li - lo inversa. Ante la komunik-explozo voyajo esis lenta, ma existis nula Fera Kurteno, nula Berlin-Muro, nula mineyi en la Lando di Nulu, e preske nula restriki ye enmigro o ekmigro; hodie cirkume triimo dil homaro ne es permisata livar sua propra lando. On povus preske dicar ke progreso ye koopero variis inverse kam progreso ye komuniki. La konquesto dil aero transformis limitizita aden tota milito; la amas-jurnalaro divenis l'instrumento dil demagogo por fomentar odio; e mem inter proxima vicini quale Anglia e Francia, la kresko di turisto-trafiko apene plubonigis interkompreno. Esis kelka pozitiva avanci quale la Europana Komuna Merkato; li es mikrega kompare kun la gigantala lakuni qui dividas la planeto aden tri granda, e sennombra mikra, enemikala, izolita parti.

La skopo repetar ica evidenta fakti es fitigar li aden la general shablono. Linguo, la preeminent atingo dil neokortico, divenis plu dividiva kam unioniva elemento, augmentante samspecana tensi; progreso di komuniki sequis simila tendenco di transformar benediko aden malediko. Mem del estetikala vidpunto ni sucesis kontaminar l'etero quale ni kontaminis nia aero, riveri e marbordi; on agitas la plako di sua radio de cirkum la mondo, vice cielala harmonii, l'etero ejektas sua muzikala latrin-sordidajo.

Ek omna exponental kurvi, ta qua referas progreso di destruktiva povo es la maxim spektaklatra e la maxim bone konocata. Rezumante ol tam kurte kam posibla: pos l'unesma mondo-milito, statistikisti kalkulis ke mezvalore dekamil kugli o dek bombi esis necesa por ocidar un enemiko-soldato. La bombi qui falis de aviacili pezis kelka kilogrami. Dum la duesma mondo-milito, la blok-rupteri aquiris destruktiva povo egala kam duadek tuni di TNT. L'unesma atom-bombo sur Hiroshima egalesis duadeka-mil tuni di TNT. Pos dek yari, l'unesma hidrogen-bombo egalesis duadeka-milion tuni. Ni nun stokizas bombi qui equivalas centa-milion tuni di TNT; ed esas rumori pri "gigatun-bombo - nukleal armo equivalanta kam bilion ttuni di TNT quan on povus explozar cent kilometri del usana marbordo, e tamen produktar ondego ye duadek metri qua kovrus granda parto dil amerikana kontinento, o kobalto-bombo qua kreus ocidiva nubo restanta sempre cirkum la tero."

3. La Nova Kalendario

Me dicis ke esas du motivi pro qui ni darfas referar nia tempo kom "unika". L'unesma es quantesala, expresata dal augmento di habitantari, komuniki, destruktiva povo, ec. Sub lia kombinita efiko, exterterana intelekto, por qua yarcenti es quale sekundi, qua povas regardar la tota kurvo samtempe, probable konkluzus ke sive la homaro es ye la solio di explozo, sive ol ja explozas.

La duesma motivo es qualesala, ed on povas rezumar ol unfraze: ante la nukleala bombo, homo mustis vivar kun l'ideo di sua morto kom individuo; de nun, la homaro mustas vivar kun l'ideo di sua morto kom speco.

La bombo donis a ni la povo gentosuocidar; e pos kelka yari ni mem havos la povo transformar nia planeto aden nova, explozanta stelo. Omna epoko havis sua Kasandra e Preparez-homi, e la homaro transvivis malgre lia malauguroza predici. Ma ca komfortigant argumento ne plus validesas, nam nul antea epoko, malgre milito e pesto, posedis nia nove aquirita povo super vivo sur la planeto kom toto.

La plen impliki di ca fakto ne ja penetris la menti di mem la maxim bruisoza pacifisti. Ni esis sempre docata aceptar la provizoreso di individua existo, dum supozar axiomale la transvivo di nia speco. Ico esis perfekte racionoza kredo, ecepte neprobabla kosmala katastrofo. Ma ol cesis esar racionoza kredo depos la dio kande la posibleso produktar katastrofo di kosmala dimensioni esis experimentale probata e pruvata. Ol destruktis la supozi sur qui omna filozofio de Sokrato es fondita: la nemortiveso di nia speco.

Ma nova konoci di revolucionala naturo ne asimilesas nemediate. Esas periodi di inkubaco. La Kopernikana teorio dil terala movo mustis vartar okadek yari ante aceptesar. La senkoncia mento havas sua propra horlojo, e sua propra manieri digestar to quon la koncianta mento refuzis kom nedigestebla. La dukteri dil Franca Revoluciono bone konocis ica fakto; por rapidigar la procedo di asimilo, li enduktis nova kalendario, komencante lor la dio dil proklamo dil Republiko: septembro 22ma, 1792, divenis la 1ma di Vendemiaire dil yaro 1. Forsan ne esus mal ideo se ni omna posedus duesma kalendario, adminime en nia menti, komencante lor la yaro kande la nova Stelo di Betlehem acensis super Hiroshima. Kalendarii implikas konvinkesi pri la fundamental importo di certen eventi: l'unesma Olimpiado, la fondo dil urbo Roma, la nasko di Jesu, la fugo di Mohamed de Mecca. L'establiso di zero-yaro provizas temposkalo, mezuro di epoko, dil disto del real o supozata komenc-punto di partikulara civilizuro.

Tale me skribas ico en la yaro 22 p.H. - pos Hiroshima. Nam sendubite en ta yaro nova epoko komencis. La homaro afrontas tasko senprecedenta en sua historio - quan on povas egalesar nur per agado di egale senprecedenta naturo. L'unesma duimo di la lasta frazo es nun generale aceptita, ma ne la duesma. Mem la pensanta minoritato ankore kredas ke on povas avertar danjero unika pro sua noveso per tradicional remedii, per apeli a raciono e komuna senco. Ma tal apeli es senpova kontre la militant ideologii di klozita sistemi, di qui la vera kredanti es konvinkta - quale profesoro che Beijing-universitato skribis recente - ke "respekto a fakti ed al opinioni di altri mustas esar exterminata del homal anmo quale bestiachi."

Omna esforci di persuado per racionoza argumento dependas ye l'implicita supozo ke homo sapiens, malgre foye blindigita da emoco, es bazale racionoza animalo, qua konocas la motivi di sua propra agi e kredi - supozo nesustenebla pro la e historial e neurologial evidenteso. Omna tal apeli falas sur nefertila tero; li povus radikifar nur se la tero esus preparita per spontana chanjo di homala mentaleso cirkum la tota mondo - l'equivalanto di granda biologial mutaco. Lore, e nur lore, la homaro kom toto, de sua politikal dukteri til l'ordinara turbo, divenus receptiva a racionoza argumento, e pronta rekursar a ta neortodoxa demarshi qui povigus ol egalesar la tasko.

Esas tre neprobabla ke tala mental mutaco eventos spontane dum la balda futuro; kontre ke esas tre probabla ke la cintilo qua inicias la katen-reakto esos acendata sive balde sive tarde, intence o acidente. Dum ke l'aparati di atomal e biologial milito divenas plu potenta e facile produktebla, lia difuzo a yun e nematura, ultre old e tro-matura nacioni es neevitebla. Inventuro, facita, ne povas esar desinventata; la bombo permanos. La homaro mustos vivar kun ol por sempre: ne nur tra la nexta krizo e la nexta, ma por sempre; ne tra la nexta duadek o duacent o duamil yari, ma por sempre. Ol divenis parto dil homala situaciono.

Dum l'unesma duadek yari dil pos-Hiroshima epoko - 1946-66 segun la tradicional kalendario - homi luktis, quale ja mencionita, quaradek 'mikra' militi ed intercivitana militi tabeligita dal Pentagon. Plu kam duimo esis luktata inter komunisti e nekomunisti (Chinia, Grekia); l'altri esis sive 'kontre-kolonial' militi (Aljeria, Indochinia), 'imperialist aventuri' (Suez, Hungaria, Bayo di Porki), o 'klasika' militi inter vicini (India-Pakistan, Israel-Arabi). Ma ca Pentagon-listo ne inkluzas krizi quale la Berlin-blokuso di 1950, e coups d'etat quale la ekfenestrigi en Praha, 1948. Quale franca diplomacisto dicis: "Esas ne plus milito e paco, nur diferanta niveli di konfronti".

Ica militi ed intercivitana militi esis luktata per tradicional armi, grandaparte da nukleala nehavanti. Ma adminime dufoye - Berlin, 1950 e Kuba, 1962 - ni esis ye la solio di nukleala milito; ed omna co dum l'unesma du yardeki depos la yaro zero p.H. Se on extrapolas de ca datumi aden la futuro, la probableso di dizastro proximeskas statistikal certeso.

Plusa plugraviganta faktoro es ke nukleal aparati, quale altra aparati, subisos la procedo di progresiva plumikresko: li divenos plu mikra e facile fabrikebla, tale ke pos longa tempo efikiva global kontrolo di lia fabriko divenos nepraktikebla nur pro co; balde li esos fabrikata e konservata amase, de ventoza Alaska a sunoza Stanleyville. Esas quale se bando di deliktinta pueri esus sekurigata en chambro plena de inflamebla materio, e provizata per alumeto-buxi - akompanata dal averto ne uzar oli. Ula social ciencisti ya evaluis (citante J. R. Platt itere), ke:

"nia 'mi-vivo' sub ica cirkonstanci - to es, la probabla nombro di yari ante ke ca repetata konfronti atingas 50-50 chanco di desktruktar la homaro por sempre - povas esar nur dek a duadek yari. Evidente co ne es objektale probebla nombro. Tamen l'ideo es klara. Ica es l'unesma tempo en la historio dil homaro ke bebei - omna bebei omnaloke, por sempre - havis tante mikra chanco di transvivo."

Esas ya nula konvinkiva motivo kredar ke la konflikti, krizi, konfronti e militi dil pasinto ne esos repetata en diversa mondoparti dum la venonta yari, yardeki e yarcenti. Depos la duesma mondo-milito, l'ideologial, rasal, etnala tensi augmentas en Afrika, Azia, Latin Amerika. En Usa, malgre omna esforci trovar solvo, la rasal problemo divenas plu netraktebla; mem Israel, prima viktimo di rasal persekuto, havas sua propra subprivilejizita majoritato di koloroza judi. La lecioni dil pasinto es disipita; historio ne nur repetas, ol semblas esar nevrose koaktata repetar. Tale en 1920 urbo Danzig ye l'estana franji di Europa igesis inkluzajo atingebla nur per streta koridoro tra stranjera teritorio. Ica absurda aranjo divenis la pretexto por la duesma mondo-milito. Dum ta milito, urbo Berlin, en la sino di Europa, igesis inkluzajo atingebla nur per streta koridoro tra stranjera teritorio. Ica absurda repeto divenis la pretexto qua ja unfoye tiris ni a la solio di milito, e probable itere. Hegel skribis: "To quon experienco e historio docas a ni es ico - ke homi e guvernerii nultempe lernis irgo per historio, o agis segun principi deduktita de ol."

On dicis ke la sango di martiri fertiligas la tero. Fakte ol fluis aden la kloaki, kun monotone gluglanta sono, tam longe kam homi povas rimemorar; ed irgaqua mondoparton ni regardas, esas poka evidenteso qua kurajigus ni esperar ke la gluglado diminutos o cesos. Se ni eskartas la komforti di optimista penso, ni mustas expektar ke la motivi e loci di posibla konflikto duros driftar trans la globo quale regioni di alta preso super meteorologial mapo. E nia sola neferma protekto kontre l'expanso di lokal aden tota konflikto, reciproka deskurajigo, sempre dependos ye nedirektebla psikologial faktori - la represo o desprudenteso di faliiva precipua individui. On ne povas ludar rusa ruleto longatempe.

Tam longe kam ni kredis ke nia speco esis quaze nemortiva, kun astronomial vivtempo avan ol, ni povis vartar paciente ta chanjo di atitudo qua, gradale o subite, dominacigus amo, paco e raciono. Ma ni ne plus havas ta certeso di nemortiveso, nek la senlimita tempo por vartar la tempo kande la leono jaceskos kun la mutonyuno, l'arabo kun l'israelano, e la Komisario kun la Yogi.

La konkluzi, se ni audacas konkluzar, es sate simpla. Nia biologial evoluciono esence cesis en la Kro-Magnon-epoko. Nam ni ne povas expektar ke dum la balda futuro la chanjo di homal naturo eventos per spontana mutaco, to es, per natural moyeni, ni mustos produktar ol per artifical moyeni. Ni povas expektar transvivar kom speco nur per developar tekniki qui remplasas biologial evoluciono. Ni mustos serchar kuraco por la skizofiziologio inherant en homal naturo, e la rezultanta fendo en nia menti, quo duktis a nia situaciono.

A Parti 4-7 >>

[Arthur Koestler, 'The Ghost in the Machine', 1967; tradukita da James Chandler]


Retro al Ido-indexo

James Chandler 24-Jan-04