[Ica esayo unesme aparis en Progreso jul-sep 1938.]
En 1916 nia movado duris vivar, specale en la neutra landi, ed itere Mondo povis aparigar artikli da Idisti en militanta landi. En oktobro plura Suisa samideani kunvenis e decidis provizore rikomencar l'ago dil Uniono (1916, 86).
En januaro 1917 la Suisi Schneeberger e Waltisbühl, sekretario e kasero dil Uniono, exekutis ta decido e redaktis advoko al Unionani ed altra Idisti, atencigante l'oficala formo di Ido segun la labori dil akademio e pregante sendar la kontributaji por la pasinta militoyari (Mondo 1917, 12). Ulspeca respondo a ta advoko esis artiklo da Beaufront en julio, per qua lu postulas »la desaparo dil Uniono e di lua komitato« pro la psikologiala situeso dum e pos la milito e qua konsideras »omna rivivigo ... kom neoportuna, danjeroza e mem neposibla« anke pro statutal argumenti (1917, 51). La kontreopiniono expresita da Suisi ed Austriani balde esis lektenda (65, 73, 74, 90, 91), ma Beaufront mantenis sua vidpunto e previdis nur la rinasko dil Idoakademio (91).
En januaro 1918 Pfaundler, la honorprezidanto dil komitato, ofris sua servi kom aranjero di provizora centro (Mondo 1918, 9). E yen ankore la kruela milito: ye la 16. mayo 1918 Louis de Beaufront skribis al redaktero di Mondo: »... me refujis adhike (Beaujardin ...) de Grivesnes pri qua on tante parolis, ho ve! en nia jurnali, dum la tempo lasta. Sub la ruinaji e cindri de to, quo esis La Folie, jacas nun omna mea libri, omna mea kolektaji pri Esperanto ed Ido, kun multa kompozuri, inter qui la Radikaro Explikata finita til la litero u, e la kompleta Gramatiko di Ido, tradukuro dil sama libro en la Franca. Ta du verki, facita en la bruisado dil kanoni, me rifacos li sen tardigo, se Deo konservos a me la vivo. La kondicioni en qui me eskapis la danjero posibligis a me salvar nur la imprimprobi dil Ido-manual, nun imprimita en Anglia, e to quon me havis che me de la granda vortolibro Angla-Ido, quan me laboras. Ma ne pensez, kar amiko, ke mea kurajo falis pro to, quon me sufris de la milito, e pro la ruda frapo quan on jus donis a me. Quale me ne cesis dicar en la diversa verki quin me publikigis dum la desvolvado di la hororindaji nuntempa, mea fido restas integra pri la final suceso di nia ideo. La milito ne nihiligas, ma konfirmas la bezono di linguo helpala. Pro to me obstine restas sur la brecho, tre rezolvinta durar la luktado por olu« (77). - Tamen la fino arivis. En la decembro-numero di Mondo la redakterio povis skribar, ke »l'epoko 'granda' dil odio e di la nihiligo esvanas dop ni, la matinal auroro di nova serena epoko di amo, di kunlaborado interhoma, epoko di kreado e di regenerado, varsas sua unesma radii sur la ruinaro dil homaro« (119).
En aprilo 1919 Beaufront repetis en Mondo sua vidpunto pri la »fakta morto« dil Uniono, ma ne dil akademio, e konsideris kom vana la probo rivivigar ol (30). Dum plura semani nulo eventis internacione, ma la nacionala societi rikomencis laborar e propagar. En septembro Bakonyi kom sekretario dil Uniono, egardante la joyigant intereso di ofical autoritati pri la linguo internaciona, sumnis omna komitatani ed akademiani riprenar lia ofici e propozis konsiderar l'adheranti dil negativ opiniono di Beaufront kom demisioninta. (77)
En januaro 1920 Schneeberger kom prezidero dil akademio anuncis la rikomenco dil akademiala labori (19). En aprilo Beaufront deklaris su pronta rifuncionigar l'akademio, ma lu demandis financala nedependo del Uniono, qua ne ja donis vivosigni (42). Du monati pose Beaufront komunikis la riorganizeso dil akademio e l'elekteso di tri nova membri (66). La nov »Uniono dil meceni dil Ido-akademio« publikigis sua 4 unesma membri (74). Pri l'Uniono on klarigis l'opinioni per cirkulero (Raporto 1921, 21).
Austriana samideani preparis l'unesma Internaciona kongreso en Wien dum 1921 (Mondo 1921, 48). Lia optimismo plene justifikesis: la kongreso, segun la judiko da Ahlberg, la redaktero di Mondo, esis »labor-kongreso sendisonanca, festo dil vera laboro-joyo« (Raporto 4). Chefa parto dil deliberi konsakresis al questiono di riorganizeso dil general Uniono (Raporto 33).
La duesma kongreso eventis en 1922 en Dessau, e ta yaro adportis tandem la rinasko dil Uniono, nam nova statuti preparita da specala komitato submisesis per Mondo al voto dil reprezenteri, ed en novembro la sama revuo, nun ofical organo dil Uniono, povis informar l'Idistaro pri l'unanim aprobeso dil nova statuti (Mondo 353).
En 1923 l'Uniono lente kreskis e membrale e financale (Mondo 106). La tayara kongreso eventis en Kassel, ed ol prokuris renkontro kun l'autori dil sistemi Occidental, Medial ed Interlingua (262). La kongreso »manifestis sua ferma volo developar nia linguo segun ciencala e praktika principi« (263).
La kongreso 1924 en Luxemburg decidis inter altro: ne es oportuna chanjar la nomo dil linguo. L'ampla komitato dil Uniono abolisesis (Mondo 154).
En 1925 la neoficala kongreso en Torino ne havis bona stelo ... forsan suficas memorigar la formulo da Stör: »se ni volus konsiderar nia kunveno kom granda kongreso, lore ni mustus parolar pri fiasko, ma se ni konsideras ol kom amikala konfero di Idisti ek diversa landi, lore ol esis grandioza suceso» (Mondo 281).
La decidi dil kongreso 1926 en Praha montras, ke pri du punti l'Idistal opinioni ne konkordis: pri la nova statuti di ULI (l'Uniono) e pri la konduto vers konkurencanta nova sistemi. La kongreso probis mediacar. Sua esforci esis vana (Mondo 215), ton montras la subtitulo di Mondo en 1927: »sendependa revuo internaciona konsakrata a praktika propagado, libera diskutado e konstanta perfektigado di la racionala mondolinguo.« Esis deskurajiganta yaro: nula kongreso, nul ofical organo, disputi, akademio kontre komitato, Idisti pavorant e konservema kontre Idisti tolerem e reformema, mem stupid insulti ed invektivi. Es preske miraklo, ke Ido ipsa suportis ta tormento e ne sukombis.
La kongreso en Zürich atingis en 1928 lo neprobabla: riunionar la kombatanta spiriti, rinaskigar l'»Uniono por la linguo internaciona«, riaparigar ofical organo, l'Ofical Buletino.
En 1929 l'Idisti kunvenis en Freiburg im Breisgau, ube li esforcis e sucesis parte, se ne ja tote, glatigar l'ondi ebuliant ankore pro la lastyara tempesto. (Buletino 61-69).
La kongreso 1930 en Sopron traktis administral e propagala problemi e manifestis la deziro rihavar digna oficala revuo. (Buletino 103-105, 108).
En 1931 Progreso riaparis. La sekretario e redaktero Matejka tale anuncabis l'important evento: »la komitato rezolvis cesar l'edito di Ofical Buletino e vice ol restitucar a nia movado ta olima juvelo dil literaturo interlinguistikala, quan ni omna konocas sub la nomo simbolala di Progreso! Per ica decido, iniciita dal labori dil recenta kongreso en Sopron, fakte apertesas nova ero en nia movado. La rivekigo di Progreso es plu kam nura simbolo e honor-tributo ad olua neobliviebla fondero: ol atestas la volo di nia dukteri durigar la verko di nia maestro Couturat ed itere furnisar a nia movado tribuno digna por libera diskutado e konstanta perfektigado« (Buletino 1930, 93). - Vice oficala kongreso eventis konfero en Lauenburg, qua aprobis advoko por energioza difuzeso di nia linguo (Progreso 242).
L'ekonomiala krizo en omna landi impedis l'aranjo di kongreso anke en 1932 (Progreso 145).
La sucesoza kongreso en Mondorf aceptis en 1933 propozo pri nova dekyara stabilesoperiodo ed altra propozo pri l'edito di lernolibro por Esperantisti e pri la komenco di »samideanala relati kun la responsiva dukteri dil Esperantomovado« (Progreso 165).
En 1934 la kongreso eventis en Oostduinkerke. Nulo tre important es raportenda, ecepte forsan la fakto, ke la kongresani »konversis kun Esperantisti, e li tre bone interkonkordis, uzante lia rispektiva lingui. Mem la Esperantista Laboristi salutabis la kongreso« (Progreso 39).
En Fredericia eventis la kongreso di 1935, dum qua on expresis la volo »servar la Espisti segun posiblesi e judikar li kom samideana kunkombatanti por komuna skopo« e »konsiderar omna posiblesi pri komuna laboro« (Progreso 88).
En ta senco anke iras la decido, pregar la komitato durigar l'amikala relati kun la neutra IALA (99).
Inter la rezolvi dil lastyara kongreso en Szombathely du es specale atencinda: 1. koopero kun altra movadi e propago por establiso di studiokomitato autoritatoza, 2. perfektigo di Ido ne plus per chanjo dil principi e fundamentala reguli, ma per augmento dil vortaro (Progreso 106).
Yen, siori 30 yari Ido dum 30 kurta minuti. Vane me probis presar aden ta tempeto plu multa vorti e plu multa fakti. Volunte me dicabus kordiala danko ed al mortinti ed al vivanti, al pioniri ed al sequanti, al oficiri ed al soldati, ad omni, omni, qui parole o skribe, grandioze o modeste laboris por Ido, por nia mondolinguo. Se me rezumas la ne ja longa historio di Ido, unesmavide me trovas multo dezolant e poko lumoza: nasko quaze kontrevola, konflikto kun la plu granda frato ja depos la bersilo-tempo (ulo, quo advere event[as] en la maxim bona familii), du anmi en la pektoro: un konservem ed un reformema (luxo tote superflua, evitend ed evitebla), per morto e milito teroriganta frapi kontre l'elementala deziro e volo existar, interna disputi ofte pro esencala problemi, ofte nur pro sterila persistemeso o mem morbatra obstino, ekonomiala krizo deskurajiganta l'idealisti ... E tamen, duesmavide: se tamen Ido es vivant ankore, ka ne pro lua imananta bona qualesi, ka ne pro la sencesa fido e vervo dil Idisti, ka ne pro l'intrinseka boneso e beleso ideala di nia movado? Se super l'obskuresi dil 30 yari pasinta levas su tala lumo konsolacanta, nia konkluzo ne pov[as] esar altra kam ica: Ido vivas, pro ke ol meritas vivar. Ido vivos til la finala vinko dil mondolingual esforci. Ido vivez!
James Chandler 03-Jun-06